Fotografija: Požar u američkoj saveznoj državi Ajdaho 2016. godine (Flickr: Američka služba za šume, USDA - Kari Greer)
Sezona šumskih požara 2023. je jedna od najgorih ikad zabeleženih na severnoj hemisferi.
Požari divljaju van kontrole širom Kanade i SAD, brišući pred sobom ogromna prostranstva pod šumama. U provinciji Britanskoj Kolumbiji, požari su ove godine do sada izbrisali sa lica Zemlje teritoriju koja je veća od površine Srbije. Već krajem juna oboreni su višedecenijski rekordi po broju registrovanih požara i po spaljenoj površini na zapadu Kanade.
Slična situacija je na zapadnoj obali SAD gde po ustaljenom obrascu iz prethodnih godina najviše strada Kalifornija.
U Evropi je i ove godine najgora situacija u Grčkoj, zatim Španiji, gde je sezona požara ove godine počela nešto ranije, usled izostanka uobičajenih količina padavina tokom zime. Požari nisu zaobišli ni druge zemlje Mediterana koji istorijski predstavlja najugroženiji deo Evrope.
Ne treba zaboraviti da na južnoj hemisferi sezona požara počinje tokom novembra i decembra, a da se usled klimatskih promena ona produžava iz godine u godinu i na severnoj hemisferi, tako da je u ovom trenutku teško izdvojiti neko mesto koje je posebno pogođeno – ne znamo šta nas još čeka jer se situacija menja iz dana u dan.
Jednom kada dostigne dovoljno visoku temperaturu, šumski požar sam sebe „hrani” isušivanjem okolnog rastinja
Postoje tri vrste šumskih požara: podzemni, prizemni i visoki, odnosno ono koji zahvataju krune stabala.
Kod podzemnih požara gori organska materija koja se nalazi ispod površine, najčešće humus ili treset, kada dolazi do oštećenja korenovog sistema. Tokom niskih požara stradaju donji delovi stabala, pridanak, prizemna vegetacije i šumska prostirka. Prizemni požari su najčešći i od njih, kao inicijalnih, nastaju i podzemni i požari kruna, koji su najopasniji po stabla, kada dolazi do potpune devastacije šumskih ekosistema.
Veliki broj faktora utiče na pojavu i širenje šumskih požara, od vremenskih prilika preko tipa vegetacije, odnosno gorivog materijala, do čoveka, koji prema podacima Evropskog informacionog sistema za požare (EFFIS), izaziva požare u 95% slučajeva.
Isušivanje gorivog materijala usled visokih temperatura i nedostatka padavina dovodi do stvaranja povoljnih uslova za nastanak požara. A u jednoj šumi, gotovo sve predstavlja potencijalni gorivi materijal.
Početni požar nastaje paljenjem sitnog gorivog materijala poput šumske stelje koju čine opalo lišće, četine i sitnije grane i travnata vegetacija. Ovaj sitni gorivi materijal se najlakše pali. Ukoliko su uslovi za gorenje povoljni i ako u neposrednoj blizini početnog požara ima akumuliranog krupnijeg gorivog materijala, u vidu opalih debljih grana, suvih stabala u dubećem i ležećem položaju, dolazi do nastanka pravog šumskog požara, kada usled visokih temperature, koje dostižu i 1000 °C, dolazi do isušivanja zelenog gorivog materijala, odnosno živih stabala i druge vegetacije u šumi i njihovog sagorevanja.
Tada nastaje nova faza u širenju požara kada vatra počinje sama sebe da „hrani”, stvaranjem uslova za sagorevanje novih količina gorivog materija koje se nalazi ispred vatrene linije.
Na učestalost i jačinu šumskih požara utiču klimatske promene – a koje požari i sami onda pospešuju novim emisijama
Pokazalo se da iz godine u godinu, klimatske promene imaju značajan direktan i indirektan uticaj na rast broja požara i izgorele površine šuma.
Globalni rast temperature, smanjenje padavina, kao i njihova neravnomerna distribucija tokom sezone dovode do ekstremnih suša koje stvaraju povoljne uslove za nastanak i širenje šumskih požara. Pored toga, klimatske promene dovode do produžetka požarne sezone, dozvoljavajući da se požari dešavaju izvan istorijskih obrazaca.
To sve rezultira povećanom aktivnošću požara, jer postoji više mogućnosti za njihov nastanak i širenje, što u kombinaciji produženim sezonom rezultira većom površinom uništenih šuma i drugog rastinja. Ovo dovodi do sve većih gubitaka, ne samo u šumskim ekosistemima, već i na imovini i infrastrukturi, a neretko i do gubitaka ljudskih života.
Očekivano, klimatske promene utiču na režime funkcionisanja mnogih ekosistema, tako da neki regioni koji su istorijski imali požare niskog intenziteta i u redovnim intervalima sada imaju češće i razornije požare. Kao primer ove pojave možemo navesti Češku, koja je svrstavana u zemlje sa malom ugroženošću od požara, a gde je u samo jednom požaru stradala površina od skoro 2000 hektara šuma, i to u Nacionalnom parku „Češka Švajcarska”, koji se nalazi na samoj granici sa Nemačkom.
S druge strane, i sami šumski požari doprinose klimatskim promenama tako što ispuštaju velike količine ugljen-dioksida i drugih gasova staklene bašte u atmosferu. Ove emisije mogu dodatno doprineti globalnom zagrevanju, gde klimatske promene dovode do više požara koji potom dodatno ubrzavaju klimatske promenama stvarajući tako jednu spiralu negativnih događaja.
Povećana učestalost i intenzitet požara opterećuju resurse za gašenje požara i otežavaju kontrolu i gašenje. U nekim slučajevima, svi resursi koje imamo na nacionalnom ili regionalnom nivou nisu dovoljni da zaustave ekstremne šumske požare – dok se ne promene vremenski uslovi. Zato klimatske promene predstavljaju dodatni izazov koji će u budućnosti još više otežati kontrolu i gašenje šumskih požara.
Ključ borbe protiv požara nije samo u gašenju, već i u merama zaštite, kao što je razvoj mešovitih, otpornijih šuma, ali i tzv. preventivno spaljivanje
Fokus, drugim rečima, treba da bude na upravljanju požarima a ne samo na njihovom gašenju.
Jedan upečatljiv primer upravljanja požarima, na nivou predela, je primena tzv. preventivnog spaljivanja (prescribed burning) jednog dela površine van sezone požara. Ova metoda zapravo potiče iz praksi domorodačkog stanovništva Severne Amerike i Australije, a danas su prvo počele da je primenjuju Australija, SAD i Kanada, a u skorije vreme su je prihvatile najugroženije zemlje Mediterana poput Portugala i Grčke. Daleko na severu Evrope, primenila ju je i Švedska nakon katastrofalne sezone 2018. godine.
Preventivno spaljivanje je tehnika kontrolisanog upravljanja vatrom koja uključuje plansko izazivanje požara pod povoljnim vremenskim uslovima kako što su niska brzina vetra, visoka relativna vlaga vazduha i gorivog materijala i stablina atmosfera, kako bi se osiguralo da se požar može kontrolisati i upravljati njegovim efektima.
Područje na kome se sprovodi ova mera je dobro obezbeđeno, a sredstva za gašenje požara su na raspolaganju kako bi se sprečilo širenje požara izvan planiranih granica. Svrha preventivnog spaljivanja je sprečavanje nastanka velikih požara jer jednom izgorela površina ne može dva puta da gori u istoj sezoni. Osim toga, redukuje se količina gorivog materijala što u narednim godinama olakšava kontrolu eventualnih požara.
Pirokumulonimbusi su u oblaci sa grmljavinom koji nastaju usled velike količine toplotne energije, dima i vlage emitovane u atmosferu usled ekstremnih šumskih požara. Ova vrsta oblaka se po prvi put pominje u naučnim krugovima početkom ovog veka, a termin se ustalio nakon katastrofalnih požara u Australiji 2019/2020. godine.
Značajni su jer stvaraju takozvane „požarne oluje” sa pojavom munja, jakog vetra, čak i tornada, ali za razliku od klasičnih oluja izostaju značajne količine padavina. Naučnici još uvek ne razumeju ovu pojavu u potpunosti, jer požarne oluje kreiraju svoje sopstvene vremenske prilike, sa vrlo kompleksnom i nepredvidivom cirkulacijom vazduha. Usled požarnih oluja dolazi do bržeg širenja postojećih požara, sa čestim promenama pravca i nastankom novih požara usled udara groma, tako da je ovakve pojave nemoguće zaustaviti ni uz angažovanje postojećih sredstava i svog raspoloživih ljudstva.
Ali daleko od toga da je ovakvo spaljivanje jedina dostupna opcija.
Da bismo mogli da efikasno upravljamo požarima, moramo učiniti prostor manje pogodnim za njihovu pojavu i širenje. To prema mišljenju kolega iz Evropskog šumarskog instituta podrazumeva pre svega pritisak na vlade širom Evrope da deluju po pitanju rizika od požara tako što će preusmeriti ulaganja na prevenciju i spremnost za brzu reakciju.
Smanjenje rizika od šumskih požara je moguće kroz podršku održivog gazdovanja šumama koje je prilagođeno klimatskim promenama.
Ovakav način upravljanja šumama treba pre sve treba da pospeši formiranje vitalnih i mešovitih šuma.
Ovakve šume obezbeđuju povoljne mikro klimatske uslove sa nižim temperaturama, slabijim vetrom i manjom izloženošću suncu unutar samih sastojina, a višom relativnom vlagom i povećanim kapacitetom za skladištenje vode. Mešovite satojine su otpornije na sve rizike, pa i na požare. Sa rastom diverziteta, raste i broj mogućih odgovora šume na poremaćaje bilo da su oni biotičkog ili abiotičkog porekla.
Otpornost pojedinih vrsta drveća na požare zavisi od karakteristika kao što su zapaljivost njihovih organa, debljine kore koja im funkciju zaštite od visokoh temperatura i omugućuje preživljavanje tokom požara, ali i od mogućnosti za regeneraciju nakon požara. Izbor vrsta koje zadovoljavaju ove kriterijume prilikom pošumaljavanja ili njihovim favorizovanjem prilikom prirodnog ili asistiranog obnavljanja obezbeđuje se dugoročna otpornost šuma na požare.
Kratkoročnije mere podrazumevaju izgradnju i održavanje postojećih protivpožarnih pruga, smanjenje akumulacije gorivog materijala, smanjenje rizika u pojasu gde dolazi do kontakta šuma i urbanih zona, pospešivanje stočarstva u ruralnom području, uključivanje lokalnih zajednica u rešavanje problema šumskih požara…
Pored toga, strategije upravljanja rizikom treba da budu integrisane u planove upravljanja resursima, planiranje pejzaža, društveno i inter sektorsko angažovanje.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
U Srbiji je ove godine registrovan jako mali broj šumskih požara. Prema podacima iz lokalne baze do sad je stradalo 58,34 hektara šuma u 8 požara. Slično je bilo i prethodnih par godina: u celom periodu od 2020. do 2022. bilo je registrovano manje od 100 požara godišnje, sa ukupno izgorelom površinom šuma od oko 4200 hektara.
Međutim, ako odemo samo malo dalje u prošlost, na primer u 2019. godinu (izgorelo 10.000 hektara u 190 požara) ili 2012. (13.000 ha u 318 požara), shvatićemo da je ovaj prolongirani „miran” period proizvod gotovo isključivo sreće. A oslanjanje na sreću nije mudra strategija: umesto toga, trebalo bi iskoristiti taj poklon od prirode i pripremiti se za vremena koja dolaze. Kao što je ovogodišnja sezona pokazala, problem šumskih požara nećemo rešiti samo gašenjem, koliko god uložili u ljudstvo, resurse i tehnologije.
O autoru
Dr Slobodan Milanović je redovni profesor Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, trenutno na pozicijii šefa Katedre zaštite šuma gde predaje istoimeni predmet. Bavi se proučavanjem odnosa insekata i šumskih vrsta drveća, interekcija patogena drveća i štetnih šumskih insekata, kao i uticajem klimatskih promena na ove interakcije. Osnivač je Centra za istraživanje šumskih požara u okviru koga se bavi modelovanjem i mapiranjem verovatnoće pojave šumskih požara. Kao predavač i istraživač angažovan je i na Fakultetu za šumarstvo i tehnologiju drveta Mendelovog univerziteta u Brnu na Katedri za zaštitu šuma i upravljenje divljači.
