Usled ekstremne suše, narode Jugoslavije je 1951. zadesila takozvana Gladna godina.
Iako ona nije ostala u kolektivnom sećanju stanovništva, dostupna je istorijska građa na osnovu koje se može analizirati odnos tadašnjeg društveno-privrednog sistema i životne sredine – i na osnovu koje se mogu izvući pouke koje su značajne i danas, u eri izraženih klimatskih i društvenih promena.
Naime, posleratna Jugoslavija, kao mlada socijalistička zemlja, bila je izuzetno osiromašena, razorena i iscrpljena ratom, sa nesrazmerno velikim brojem ljudskih žrtava i neizbrojivim doživljenim nepravdama.
U prvim godinama nakon rata, Jugoslavija je svoj razvojni put bila prilagodila politici SSSR-a i konceptu centralno-planske privrede.
Jedan od centralno-planskih obrazaca bilo je uvođenje administrativne raspodele poljoprivrednih proizvoda, iza čega su stajali osnivanje zemljoradničkih zadruga (kolektivna gazdinstava, kolohozi) i prinudni otkup.
Istovremeno, otpočeo je petogodišnji program masovne industrijalizacije i izgradnje koji je uzrokovao prelazak skoro milion ljudi sa sela u gradove, čime je te ljude pretvorio iz proizvođača hrane u potrošače.
Kao uvertira za Gladnu godinu, na Drugom zasedanju Informbiroa u Bukureštu 28. juna 1948. godine, usled ideoloških nesuglasica između Staljina i Tita, doneta je Rezolucija Informacionog biroa o stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije, kojom je ta partija isključena iz Informbiroa.
Uroš Davidović, Ekonomski fakultet u Beogradu
U praksi, to je značilo da je Jugoslavija ostala sama u geopolitičkoj areni, jer je do kraja 1948. godine nastupila potpuna ekonomska i politička izolacija Jugoslavije od strane zemalja članica Informbiroa. Sve ovo je uslovilo okretanje Jugoslavije ka zapadnim silama.
Istovremeno, nakon izbacivanja KPJ iz Informbiroa, povećana su ulaganja u odbrambene sposobnosti države nauštrb ulaganja u poljoprivredu.
Tokom 1949. godine vršena je diplomatska ofanziva u cilju ostvarivanja novih političkih i ekonomskih veza. Tek od leta počinju da pristižu prve, ali nedovoljne tranše kredita sa zapada. Istovremeno, proces kolektivizacije poljoprivrede se ubrzava donošenjem posebnog zakona. Teret privrednog razvoja u potpunosti je prebačen na seljake, ali ne postepeno, već primenom diktatorskih metoda.
Kombinacijom pritisaka i podsticaja država je pokušala da navede oko 2 miliona seljaka da se priključe nekoj od skoro 6.900 kolektivnih farmi. Međutim, privatni poljoprivrednici pružaju tihi otpor, pa je odaziv priključenju u zemljoradničke zadruge slab.
A onda, u jesen 1949. godine nastupa pravi zaplet – otpočinje suša koja je po ondašnjim procenama stručnjaka Ujedinjenih nacija za hranu bila najgora u poslednjih 50 godina.
Suša je izazvala nestašice, probleme u trgovini, kao i jedan oružani sukob sa seljacima
Produženi sušni period, koji je trajao gotovo godinu dana, bio je katastrofalan udarac za proizvodnju hrane u Jugoslaviji. Suša, uz neefikasnu poljoprivrednu politiku zasnovanu na kolhozima i otimanju viškova od poljoprivrednika, bila je razlog za gubitak oko 50% roda kukuruza, sličan pad prinosa krompira i veliki pad u proizvodnji drugih poljoprivrednih proizvoda.
U pojedinim delovima zemlje već na proleće 1950. godine nastupaju prvi ozbiljni problemi.
Samo u cazinskom srezu, na krajnjem zapadu Bosne, inspektori su prikupili 800.000 kilograma pšenice manje od planirane godišnje kvote. Situacija je bila još gora kada je reč o stoci i svinjama. Kao odgovor na to, država je otpočela nasilnu akciju konfiskacije.
Konačni ishod je bio oružani seljački ustanak 6. maja 1950. godine, poznatiji kao Cazinska buna, koji je ugušen u krvi. Prema ograničenim izvorima, ubijeno je bar 25 pobunjenika, a raseljeno je preko 1000 stanovnika sa pobunjene teritorije.
Uroš Davidović, Ekonomski fakultet u Beogradu
Krajem leta, Jugoslavija se obraća SAD za pomoć u hrani, da bi u oktobru otpočeli relativno dugi pregovori, obeleženi nepoverenjem Kongresa prema namerama jedne socijalističke države.
Već početkom jeseni, američka štampa počinje da piše o nastupajućoj katastrofi u Jugoslaviji. Strahuje se da državi prete glad i politički haos tokom zime. Otpočinje masovno klanje stoke od strane seljaka usled straha od gladi.
Suočena sa ozbiljnim nestašicama hrane, Jugoslavija donosi odluku o obustavljanju izvoza kukuruza, ključnog artikla za trgovinske sporazume, što je otežalo uvoz sirovina i opreme za kapitalnu izgradnju. Na taj način su se uticaji suše prelili i na druge sektore privrede, jer je problem nastao i u proizvodnji koja je zavisila od uvoza sirovina iz inostranstva. Dnevne količine hleba po osobi su smanjene za 10%, a uvoz hrane je postao neophodan.
Zahvaljući ličnim naporima predsednika Trumana i američkoj administraciji, Kongres je krajem 1950. i početkom 1951. godine odobrio pomoć Jugoslaviji u hrani. Pa ipak, po raznim svedočenjima, 1951. godina je bila Gladna godina u celoj Jugoslaviji.
Naredna suša 1952. bila je još ekstremnija, ali su posledice bile blaže
Razmere štete od suše su procenjene na više stotina miliona ondašnjih dolara. Država je konačno uočila svoju odgovornost u katastrofi, pa je početkom proleća 1951. godine otpočela proces obustave kolektivizacije poljoprivrede koji je završen krajem 1952. godine. Ubrzo je uspostavljen i sistem robnih rezervi.
Zahvaljujući obilatoj pomoći od strane SAD, promeni ekonomskih politika, napuštanju kolektivizacije poljoprivrede, te uvažavanju tržišnih zakonitosti, vrlo brzo su uspostavljeni uslovi za podizanje životnog standarda stanovništva.
Da je to zaista tako, videlo se već naredne godine. Naime, u 1952. godini Jugoslavija se ponovo suočila sa katastrofalnom sušom. Padavine u jesen i zimu 1951. godine bile su u velikom deficitu, pa zemlja nije imala dovoljno vlage. U proleće se nastavio trend slabih padavina, što je rezultiralo katastrofalnom godinom za poljoprivredu.
Procenjena šteta od suše 1952. godine iznosila je između 11 i 16% bruto domaćeg proizvoda. Poređenja radi, štete od katastrofalne suše iz 2011/2012. godine procenjene su na manje od 5% bruto domaćeg proizvoda. Pa ipak, uprkos činjenici da je suša žestoko pogodila privredu, Gladna godina se nije ponovila.
Uroš Davidović, Ekonomski fakultet u Beogradu
Spremnost jugoslovenskog društva na šokove iz životne sredine je porasla u relativno kratkom vremenskom periodu zahvaljujući prethodnim političkim i ekonomskim zahvatima.
Ovo je sažeo i Tito u septembarskom broju Borbe: „Izgubili smo oko 100 do 140 milijardi dinara iz cjelokupnog nacionalnog dohotka. Ovogodišnja suša je u opštim ciframa teža nego što je bila 1950. godine. Razlika je samo u tome što 1950. godine nismo mogli da je savladamo bez pomoći iz vana, a ove godine ćemo barem moći spriječiti glad”.
Lekcija iz 1951: Kako su pogrešne politike pogoršale posledice suše
Zašto je priča o Gladnoj godini važna i u 2025. godini? Iako su se globalna i nacionalna privreda dramatično promenile tokom poslednjih 75 godina, osvrt na Gladnu godinu nudi univerzalna zapažanja koja su jednako važna u bilo kom društvenom ili ekonomskom kontekstu. Ovo je posebno značajno ako imamo u vidu intenzitet i strukturu klimatskih promena u našem podneblju danas.
Kao što je 1951. godine Jugoslavija sprovela mere pomoću kojih je prilagodila privredni sistem i društvo realnom stanju životne sredine, tako je danas i Srbija na pragu sprovođenja različitih mera kako bi se prilagodila promenjenim klimatskim uslovima. Razlika je u tome što je 1951. godine država ispravljala sopstvene greške u pređašnjim politikama, dok se u 2025. godini država mora prilagoditi promenama sopstvenog prirodnog okruženjenja.
Način na koji su se jugoslovenske vlasti ophodile prema poljoprivrednicima na početku krize, insistiranje na ekonomski neodrživim programima, zataškavanje realnih problema u privrednom sistemu, sakrivanje informacija o Cazinskoj buni i opštem nezadovoljstvu seljaka, sve je to uticalo na produbljivanje krize.
Da vlasti nisu istrajavale na ideološkim dogmama, da nisu primenljivale represiju, da su omogućile funkcionisanje slobodnog tržišta i da su tačno i blagovremeno informisale stanovništvo o nastupajućoj katastrofi, možda bi razmere krize bile znatno manje, kao što je to uostalom bio slučaj tokom 1952. godine.
Činjenica je i da se od 1948. godine veliki deo sredstava ulagao u odbranu, dok se ostatak uglavnom ulagao u petogodišnji plan. Potpuno zanemarivši potrebe poljoprivrede kao tada najvažnije privredne grane, stanovništvu se počeo nametati preveliki teret.
Svaka politika sprovodi se u konkretnim ekološkim prilikama koji se ne smeju ignorisati
U današnje vreme je malo verovatno da se Gladna godina može ponoviti.
Diverzifikacija i viši stepen razvoja nacionalne privrede, kao i globalizacija koja se karakteriše relativno brzim transferom tehnologije i brojnim i snažnim međunarodnim vezama, dramatično smanjuju verovatnoću nastupanja gladi u bilo kom trenutku. Međutim, svedoci smo burnih geopolitičkih i lokalnih dešavanja koja unose određen stepen neizvesnosti u ovu uopštenu procenu.
Srbija možda i nije u riziku da bude izolovana kao što je to bila Jugoslavija 1948. godine, ali isto tako se čini i da ne iskorišćava sve potencijale međunarodne saradnje. Sa jedne strane postoji višegodišnji zastoj u procesu pridruživanja EU, dok se sa druge strane stiče utisak da se međunarodna saradnja često svodi na puku prodaju rada i dragocenih resursa moćnim stranim kompanijama.
Pre 75 godina donosioci odluka u Jugoslaviji su svojim neadekvatnim činjenjenjem doveli stanovništvo u neposrednu opasnost. Zahvaljujući ondašnjoj relativno stabilnoj životnoj sredini, bili su u stanju da u kratkom roku povrate poljuljanu ravnotežu između privrednog sistema i prirodnog okruženja.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Sada smo u situaciji kada donosioci odluka u Srbiji svojim adekvatnim i uvremenjenim činjenjem treba da na duži rok omoguće društveno blagostanje u brzopromenljivoj životnoj sredini. Na ovo ukazuje i poslednja analiza GAIN indeksa prema kojoj Srbija ispoljava relativno visoku ranjivost i relativno nisku spremnost na klimatske promene.
U slučaju da se mere prilagođavanja sprovedu na neefektivan način ili da se uopšte ne sprovedu, postoji uzak manevarski prostor za kasnijom ispravkom. Kako bismo kao društvo povećali šanse uspešnog prilagođavanja, moramo da osiguramo ključne uslove, a to je da Srbija ostane otvorena prema svetu i da njena vlast radi u korist građana rukovodeći se osnovnim društvenim, ekonomskim i ekološkim principima.
O autoru
Uroš Davidović je meteorolog i doktorand na Ekonomskom fakultetu u Beogradu koji se bavi ekonomijom klimatskih promena.
Trebalo je da prođe dosta vremena dok država nije prihvatila realno stanje stvari. Na osnovu članaka koji su objavljivani u Borbi, zvaničnom glasilu KPJ, tokom perioda od oktobra 1949. do septembar 1952. godine, uočava se postepena promena odnosa vlasti prema krizi.
U prvim člancima u kojima se spominje suša, iz oktobra 1949. godine, navodi se da je „u Narodnoj Republici Bosni i Hercegovini suša vladala skoro tri meseca” i da su „mnogi pripremni radovi za jesenju setvu obustavljeni”, pa je „izvršeno samo 12,8% plana”.
Međutim, već posle nekoliko dana, tvrdi se da „seoski bogataši nastoje da ometu izvršenje plana setve… izgovarajući se da nemaju semena… služili su se i parolom da je suša”.
Takozvani seoski bogataši, pogrdno nazivani i kulacima, navođeni su kao ključni razlog slabe setve i u Slavoniji, pa je kao rešenje predlagano „preduzeti oštre mere protiv špekulanata”.
Krajem maja 1950. godine počinje oprezno da se piše o suši u Makedoniji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, koja je vladala tokom čitavog proleća, da bi se sredinom juna priznalo: „Velika suša koja je dosad vladala u celoj zemlji naročito je nepovoljno delovala na kukuruz i povrće”.
U septembru se spominje „pomoć krajevima nastradalim od suše”, a po prvi put i glad: „Gladovanja neće i ne može biti, pa čak i da nas je suša još teže pogodila”.
Tokom 1951. godine pisalo se o deficitu padavina, o tome kako je „suša znatno uticala na broj požara prošle godine”, da bi se u novembru Josip Broz Tito obratio rečima: „Prošlogodišnja suša strahovito je pogodila naše seljake”.
Markoekonomisti razlikuju tri osnovna faktora proizvodnje: kapital, radnu snagu i zemljište. Za razliku od kapitala i radne snage koji su neizostavni elementi standardne ekonomske analize, zemljište (uprošćen naziv za životnu sredinu) je često izostavljeno iz razmatranja.
Razlog zanemarivanja životne sredine leži u smeloj pretpostavci da je ona neiscrpna i nenarušiva, pa je samim tim suvišna promenljiva u procesima optimizacije privrednog sistema.
Ekološki ekonomisti polaze od suprotne pretpostavke: životna sredina je ograničen i osetljiv resurs.
Oni posmatraju privredni sistem kao strukturu koja je uronjena i neraskidivo povezana sa životnom sredinom. Ovo je izuzetno važno zapažanje, naročito u doba izraženih globalnih ekoloških problema u kojem živimo.
Prilagođenost društva sopstvenom životnom okruženju često uzimamo zdravo za gotovo, kao nekakvu datost o kojoj ne treba mnogo promišljati. Ako se dogode gubici i štete usled ekstremnih događaja poput suša ili poplava, tome se lakonski pripiše karakter prirodne neukrotivosti.
Međutim, društvo je itekako odgovorno za nivo prilagođenosti sopstvenoj životnoj sredini. Svojim aktivnim činjenjem ili nečinjenjem, društvo ponekad i nesvesno odlučuje o stepenu izloženosti ćudima prirode.
