Plutajuće ostrvo na Vlasinskom jezeru. FOTO: Helteodorus / Wikimedia
U velikom istraživanju koje je ranije ove godine objavljeno u časopisu Nature, iznesena je procena da je svet u poslednjih 300 godina izgubio oko petinu svojih vlažnih ili plavnih područja, ukupne površine oko 3,5 miliona km2. Poređenja radi, u pitanju je prostranstvo veće od teritorije Indije, a blizu po veličini celokupnoj Evropskoj uniji ( koja ima oko 4,2 miliona km2).
Do degradacije i smanjenja površina plavnih područja doveli su neodrživo, intenzivno korišćenje zemljišta i voda, urbanizacija, poljoprivreda, regulisanje vodotokova, industrija, kao i neadekvatno upravljanje i mere. Posledice su u nekim delovima sveta daleko veće nego u drugim: u Evropi je čak oko 90% nekadašnjih plavnih ekosistema degradirano do izumiranja.
I u Srbiji je situacija slična: mi imamo tek oko 10% aktivnih plavnih područja u odnosu na nekadašnju površinu, tj. radi se o oko 33 hiljade preostalih hektara od nekadašnjih 338.000 hektara.
Vojvodina je naročita bogata ovim ekosistemima, i svi su oni zaštićeni i na nacionalnom i na međunarodnom nivou. Ramsarskom konvencijom se na svetskom nivou (u oko 171 državi) štite močvarna i vlažna područja, a takvih je 11 u granicama naše države, od čega osam u Vojvodini (2,6% ukupne njene teritorije): Specijalni rezervati prirode Gornje Podunavlje, Ludoško jezero, Carska bara, Obedska bara, Koviljsko-petrovaradinski rit, Zasavica, Labudovo okno, Slano Kopovo, kao i Peštersko polje na jugozapadu Srbije, Predeo izuzetnih odlika Vlasina na jugoistoku, i od 2020. godine i Nacionalni park Đerdap.
Sva ova područja poznata su kao gnezdilišta ugroženih vrsta, hranilišta brojnih retkih i zaštićenih vrsta i kao važne migratorne stanice ptica selica.
Plavna područja nisu samo stecišta biodiverziteta, već igraju i niz važnih ekoloških uloga
Ali značaj plavnih područja nije samo u tamošnjem biodiverzitetu.
Različiti ekosistemi nam pružaju brojne „usluge” ključne za blagostanje, stabilnost i privredni razvoj. Kako pojedini naučnici naglašavaju, jedno žarište tih „ekosistemskih usluga” su vlažna, odnosno plavna područja.
Plavna područja imaju ključnu ulogu u regulaciji vodnog ciklusa. Ako ne bi postojala, još više bi se povećao rizik od poplava i suša. Deluju kao prirodni rezervoari za višak vode koju oslobađaju tokom sušnih perioda, održavajući ravnotežu u vodnom sistemu. Takođe, učestvuju u smanjenju emisija gasova staklene bašte, vitalna su staništa za brojne biljne i životinjske vrste, prečišćavaju vodu i vazduh, pomažu u obnavljanju podzemnih voda, umanjuju eroziju.
Osim toga, atraktivna su turistička i rekreaciona područja, u velikom broju imaju i kulturološki značaj, a često su deo obrazovnih programa i služe podizanju ekološke svesti. U suštini, nepostojanje plavnih područja bi ozbiljno ugrozilo ekološku ravnotežu, klimatsku stabilnost, i dovelo do brojnih problema u vezi sa vodom, biodiverzitetom i kvalitetom života.
Istraživači, aktivisti, pa i nadležne upravljačke institucije sve se više zauzimaju za obnovu i zaštitu ovih područja, sa ciljem da se u najmanjem slučaju spreči dalja degradacija, a u najboljem slučaju da se vrati sloboda prirodi i obezbedi diverzitet staništa što dalje uslovljava diverzitet vrsta.
Nužno je da ozbiljno shvatimo upozorenja o potrebi sprečavanja rapidnog gubitka biodiverziteta širom sveta kao jedan od ključnih izazova koji nam predstoje. Nepovratni gubitak biodiverziteta ima dugoročne posledice na preživljavanje preostalih vrsta, uključujući čoveka. Jedan drastičan primer ekološke katastrofe vođene čovekom je istrebljenje vrabaca u Kini, pedesetih godina prošlog veka. Bez prirodnih neprijatelja poput vrabaca, populacija insekata, posebno skakavaca, naglo je porasla što je dovelo do ozbiljnih problema u poljoprivredi i velike gladi i posledično do umiranja velikog broja ljudi.
Vlasinsko blato je nekada bilo je jedno od najvećih tresetišta u Evropi, ali danas su preostala vlasinska tresetišta ugrožena usled ljudskoj uticaja
Jasno je da jedna institucija, niti jedan projekat ne mogu drastično da poprave trenutno stanje, ali malim koracima, zajedno, možemo doći do velikih rezultata. Čini se da većina građana nije upućena u pravom smeru u pogledu dobrobiti koje svi imamo od ekosistema, posebno ovog tipa, i stoga je možda prioritetno informisanje, edukacija i ono što je vrlo važno – uključivanje u razne projekte i na kraju u procese donošenja odluka.
Jedan takav projekat započeli smo ove godine, pod nazivom Restore4Life (Restoration of Wetland Complexes as Life Supporting Systems in the Danube Basin), međunarodni projekat programa Horizon, koji vodi Univeritet u Bukureštu, dok je nekoliko projektnih partnera iz Srbije, između ostalih Poljoprivredni Fakultet Univerziteta u Novom Sadu sa fokusom na dva vlažna staništa u granicama Srbije – Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje i Predeo izuzetnih vrednosti Vlasinsko jezero.
Značaj Gornjeg Podunavlja, poznatog i kao „Evropski Amazon“ prepoznat je na svetskom nivou, i ulažu se veliki napori i resursi kako bi se stanje zadržalo i unapredilo. Ovo područje se ističe kao dobar primer u praksi.
Milica Ilić
Međutim, to nije slučaj sa ostalim vlažnim područjima Srbije. Drugo područje obuhvaćeno projektom Restore4Life je Vlasinsko jezero. Ono po čemu se ovo područje značajno ističe jesu tresetišta, odnosno tresetna ostrva koja plutaju po njegovoj površini i nekoliko statičnih ostrva na sredini ovog jezera.
Tresetišta su ekosistemi koji se formiraju u područjima sa visokom vlagom, gde procesi razgradnje biljnih ostataka usporavaju ili sprečavaju potpuno raspadanje, i često se akumulira u slojevima tokom hiljada godina. Značaj se višesturko ogleda, kao npr. u sposobnosti zadržavanja vode i smanjenju rizika od poplava, ključnoj ulozi u filtriranju vode i očuvanju vodnog ciklusa, pružanju staništa retkim vrstama.
Međutim, tresetišta su osetljiva na promene u vodostaju i kvalitetu vode. Ljudske aktivnosti kao što su isušivanje, eksploatacija treseta i promene u upravljanju vodom mogu ozbiljno ugroziti ove ekosisteme. Očuvanje tresetišta postaje sve važnije s obzirom na njihovu ključnu ulogu i doprinos klimi.
Naime, tresetišta igraju kompleksnu ulogu u globalnim klimatskim promenama, utičući na nivoe atmosferskog ugljenika i metana. Tresetišta su značajna skladišta ugljenika. Zbog vlažnih uslova koji usporavaju procese razgradnje, tresetišta funkcionišu kao efikasni „rezervoari ugljenika”, zadržavajući značajne količine iz atmosfere.
S druge strane, mesta su gde se može stvarati metan, gas staklene bašte koji ima veći efekat zagrevanja od ugljen-dioksida. U anaerobnim uslovima (bez kiseonika), bakterije razgrađuju organski materijal proizvodeći metan. Kada vodostaj tresetišta opadne ili se promene uslovi, može doći do oslobađanja metana u atmosferu, i time se narušava funkcija zaštite, pretvarajući je u izvor problema.
To znači da ljudske aktivnosti poput isušivanja tresetišta, eksploatacije treseta ili promene u upravljanju vodom mogu poremetiti ove ekosisteme, što može rezultirati oslobađanjem velikih količina ugljenika i metana, čime se doprinosi povećanju gasova sa efektom staklene bašte u atmosferi.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Vlasinsko blato bilo je jedno od najvećih tresetišta u Evropi dok nije stvorena akumulacija 1950. godine. Preostala tamošnja tresetišta pripadaju najvažnijim utočištima karakterističnih biljaka na Balkanu. Na tom području se nalazi i najveća nacionalna populacija okruglolisne rosulje (Drosera rotundifolia). Nedavno su otkrivene dve najređe vrsta ptica u Srbiji, ševa (Carpodacus erythrinus) i žuta pastirica (Motacilla citreola), koje se gnezde oko obala.
Tu se takođe nalazi i kolonija internacionalno zaštićene rečne lastavice (Riparia riparia). Radi podsticanja ekonomije, značajna sredstva su uložena u turizam, a to donosi pretnje poput neplanske urbanizacije, regulacije nivoa vode, širenje poljoprivrede, izgradnju puteva, deponija, i slično. I ono što je veoma važno jeste da se, iako je zakonom zabranjeno, i dalje vadi treset, što nepovratno uništava retka staništa, i negativno doprinosi klimatskim promenama. Ove procese moramo zaustaviti ili makar usporiti, a za to su neophodni zajednički napori.
O autoru
Milica Ilić, master inženjer poljoprivrede, je istraživač saradnik na Departmanu za uređenje voda Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, gde je i doktorant. U fokusu interesovanja su joj plavna područja, ekosistemske usluge i procesi donošenja odluka uz akcenat na uključivanju građana, u cilju zaštite i poboljšanja kako zaštićenih tako i drugih plavnih područja i ostalih ekosistema.
Restore4Life je deo EU Misije Obnovimo naš Okean i Vode, koja ima za cilj zaštitu i obnovu okeana i voda putem istraživanja i inovacija, uključivanja građana i plavih investicija. Novi pristup Misije će se baviti okeanom i vodama kao jednom celinom, i nastojaće da odigra ključnu ulogu u postizanju klimatske neutralnosti i obnovi prirode.
Projektni tim nastojaće da osnaži građane i zainteresovane strane da aktivno učestvuju u zajedničkom postizanju ciljeva projekta. Podstičući saradnju između sličnih projekata u različitim fazama realizacije, kao i građansku nauku – učešće javnosti u naučnom istraživanju, razvijajući tematske mobilne aplikacije i koristeći više kanala komunikacije i interaktivni protok informacija, motiv projekata je da kod stanovnika sliva Dunava podstakne bližu povezanost sa prirodom i vlažnim staništima i razumevanje ugroženosti ali i dobrobiti koje svi imamo od njih.
Glavni ciljevi projekta su:
• Razvoj sistema podrške odlučivanju za obnovu vlažnih područja „Restore4Life”
• Jačanje lokalne zajednice
• Podrška lokalnim poslovnim aktivnostima u obnovljenim ekosistemima
• Podrška implementaciji holističkih rešenja za obnovu vlažnih područja.
Idealni slučaj bio bi odziv zainteresovanih strana u velikom broju čime bi se postiglo nekoliko ciljeva, među kojim najvažniji povezivanje ljudi sa ovim područjima i edukacija o značaju, trenutnom stanju ekosistema, razlozima degradacije i načinima na koji mogu da doprinesu poboljšanju.
