U Srbiji se danas pošumljava 5 puta manje nego tokom osamdesetih godina 20. veka – dr Jelena Milovanović

Kako Srbija nema izlaz na more i okean, jedini „ponor” kojim može dati doprinos mitigaciji klimatskih promena jesu šume, odnosno povećanje površine pod šumama, objašnjava dr Jelena Milovanović s kojom u okviru serije intervjua sa domaćim istraživačima razgovaramo o šumama. Dr Milovanović koja je u svom profesionalnom radu posvećena istraživanju i očuvanju šuma, sarađuje sa brojnim organizacijama među kojima su Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN, International Union for Conservation of Nature), Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (Food and Agriculture Organisation of the United Nations), a takođe je i član uređivačkog odbora žurnala Discover Sustainability (Springer Nature). Ona objašnjava, između ostalog, na koji način se šume u Srbiji prilagođavaju sve osetnijim klimatskim promenama, šta znači termin „sušenje šuma”, koje drveće će polako da nestaje, a koje može da se prilagodi novim uslovima života sa manje kiša i češćim temperaturnim ekstremima. I, naravno, šta je rešenje?

Možete li da opišete šumski fond Srbije? U kakvom je on stanju?

Podaci koji se danas koriste za predstavljanje stanja šumskog fonda, a pre svega stepena šumovitosti, datiraju još iz 2008. godine, kada je završena realizacija Nacionalne inventure šuma Republike Srbije (koja nije obuhvatila područje Kosova i Metohije). Prema ovim podacima, šumovitost Srbije je 29,1%, što iznosi 2.250.000 hektara. Od ukupne površine pod šumama, oko 47% je u državnom vlasništvu, dok se oko 53% nalazi u privatnom vlasništvu. Slični podaci o stepenu šumovitosti koriste se i u Strategiji poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godina, a oslanjaju se na podatke iz Nacionalne inventure šuma.

Sa druge strane, podaci u Prostornom planu Republike Srbije za period 2010-2020. godina, kao i u Nacrtu Prostornog plana Republike Srbije za period 2021-2035. godina, koji je u postupku usvajanja, odnose se na celokupnu površinu Republike Srbije, uključujući Kosovo i Metohiju. Prema tim podacima, stepen šumovitosti Srbije je 30,9%, od čega se na Kosovu i Metohiji nalazi 481.000 hektara, kojima je ranije gazdovalo Javno preduzeće „Srbijašume”, a koje danas nema aktivne nadležnosti na tom području. Prema podacima Svetske banke i Eurostata, stepen šumovitosti u Srbiji je, takođe, oko 30%. 

Koji god izvor podataka da uzmemo u obzir, zaključak je da je stepen šumovitosti Srbije ispod proseka šumovitosti Evropske unije, koji iznosi oko 40%, kao i ispod optimalne šumovitosti od 41,4%, koja je bila predviđena Prostornim planom Republike Srbije za period od 2010. do 2020. godine, a koju je zadržao i nacrt novog prostornog plana. Nacrt Prostornog plana za period 2021-2035. godina, predviđa stepen šumovitosti od 32% u 2035. godini. 

Državna revizorska institucija (DRI) je početkom 2021. godine objavila Izveštaj o reviziji svrsishodnosti poslovanja „Pošumljavanje u Republici Srbiji”, koji se zasniva na podacima Republičkog zavoda za statistiku i u kome se konstatuje trend opadanja godišnjeg pošumljavanja od 1995. godine, tako da je danas on ispod 2.000 hektara, dok je osamdesetih godina prošlog veka pošumljavano oko 10.000 hektara godišnje. Prema Izveštaju, u periodu od 2015. do 2019. godine utvrđen je pad u obimu pošumljavanja za oko 40%. 

Nezvanična informacija koju imam, a o kojoj se sada već može govoriti, jeste da je u toku proces nove Nacionalne inventure šuma, koji će kao krajnji rezultat, vrlo izvesno, pokazati stepen šumovitosti Srbije od najmanje 35%, a šumarski stručnjaci očekuju i viši procenat. Svakako, kada podaci budu i zvanično objavljeni, videćemo koliko se Srbija približila optimalnoj šumovitosti od 41,4%. 

Koliko se, po vašem mišljenju, Srbija stara o šumama?

U ukupnoj površini pod šumama u Srbiji, šume visokog ili generativnog porekla, odnosno šume obnovljene iz semena, učestvuju sa, svega, 25,4%, dok je učešće izdanačkih šuma ili šuma vegetativnog porekla obnovljenih iz izdanaka ili izbojaka, čak, 68,1%. Ostatak čine veštački podignute kulture i plantaže. Ovi procenti, možda, najbolje govore o stanju šumskih ekosistema u Srbiji, a to potvrđuju i postojeća Nacionalna inventura šuma i brojni projekti koji se realizuju u oblasti šumarstva. Sadašnje stanje šumskog fonda ocenjuje se kao nezadovoljavajuće, jer ga karakteriše nedovoljan proizvodni fond, nepovoljna starosna struktura, nezadovoljavajuća obraslost i šumovitost, nepovoljno sastojinsko stanje – veliko učešće razređenih sastojina i zakorovljenih površina, nezadovoljavajuće zdravstveno stanje.

Dodatno, izdanačke šume nemaju zadovoljavajući stepen raznovrsnosti, pre svega genetičke (jer iz izdanaka jednog stabla nastaje nekoliko novih, koja su genetički identična), kako bi bile spremne da se prilagode naglim promenama uslova sredine, koji su jedna od osnovnih karakteristika klimatskih promena. Genofond izdanačkih populacija je siromašan i takve populacije ne poseduju visok stepen adaptabilnosti, odnosno sposobnost prilagođavanja izmenjenim uslovima staništa. Sve navedene karakteristike se, zvanično, odnose na šume u državnom vlasništvu. Kada uključimo i šume privatnih vlasnika, koje čine više od polovine šumskog fonda Srbije, slika postaje još manje optimistična. 

Da li se i na koji način primećuju posledice klimatskih promena?

Posledice klimatskih promena su uočljive u šumskim ekosistemima Srbije. U šumarstvu je usvojen termin „sušenje šuma”, a odnosi se na odumiranje stabala šumskog drveća koje se ne može objasniti uticajem samo jednog faktora. Sušenje šuma se, pre svega, dovodi u vezu sa pojavom ekstremnih događaja, kao što su ekstremne suše, ali i vetroloma, ledoloma, požara i napada štetočina i bolesti.

Promene temperature imaju negativan efekat na veliki deo područja distribucije vrsta. Na malim nadmorskim visinama i u južnim graničnim delovima, blizu donje granice rasprostranjenja vrsta, porast temperature izaziva odumiranje slabijih vrsta pri konkurentskoj borbi sa drugim vrstama. Istraživanje sprovedeno na devet najzastupljenijih vrsta drveća u Srbiji je pokazalo da neće sve vrste biti podjednako ugrožene klimatskim promenama. S obzirom na to da se poslednjih godina beleži kontinuirani pad nivoa podzemnih voda u šumama hrasta lužnjaka, kao i činjenica da se ove šume nalaze u nizijskom delu, koji je najizloženiji uticaju visokih temperatura, smatra se da će lužnjak biti najviše ugrožen nastalim promenama. Ista studija je pokazala da će se među ugroženim vrstama drveća naći i hrast kitnjak, cer, smrča, jela i bukva, dok će vrste kao što su crni bor i sladun biti manje ugrožene. Takođe, u naučnim radovima postoji podatak da će se do kraja XXI veka 90% bukovih šuma u Srbiji nalaziti izvan svoje bioklimatske niše, dok će čak polovina bukovih šuma biti izložena masovnom odumiranju.   

U severnim graničnim područjima porast temperature donosi poboljšanje uslova staništa. To stvara teorijsku mogućnost za dugoročno usmeravanje migracije vrsta. Međutim, migracija u zone sa unapređenim klimatskim karakteristikama biće uvek ograničena uslovima zemljišta. Razvoj zemljišnih profila zahteva milenijume i slabije razvijena zemljišta na velikim nadmorskim visinama ne mogu se menjati dovoljno brzo. Dakle, potencijal staništa, u većini slučajeva, nije i neće biti u skladu sa intenzitetom promene klime.

Klimatski modeli pokazuju da će na našim prostorima uopšteno biti manje padavina i više temperaturnih ekstrema. Na koji način će to uticati na naše šume?

Rizici po živi svet se značajno razlikuju u zavisnosti od toga da li je u pitanju scenario o porastu globalne temperature za 1,5 ili za 2 °C. Prema prvom scenariju, 8% biljnih vrsta gubi više od polovine staništa na kojima im odgovara klima, dok prema drugom scenariju to dolazi do 16%. Glazgovski klimatski pakt, potpisan pre nekoliko dana, podrazumeva zaustavljanje zagrevanja na 1,5 °C, što daje nešto optimističniju sliku. 

Porast temperature je izraženiji u zimskog periodu, što dovodi do toplije i kraće zime i ranijeg početka proleća. Prema jednoj globalnog studiji, proleće na severnoj hemisferi stiže ranije za 1,2 dana po deceniji. Takođe, leto se produžava, a to sve dovodi do dužeg vegetacionog perioda kod biljaka. Pored toga, velike količine CO2 u atmosferi stvaraju mogućnost veće produkcije biomase, odnosno brži rast drveća, koji povećava stopu transpiracije i potrebe stabala za vodom. Imajući u vidu predviđeno smanjenje količine padavina, šumsko drveće neće biti u stanju da zadovolji te potrebe i dolaziće do sušenja šuma. 

Generalno, dolazi do neusaglašenosti životnih ciklusa različitih vrsta biljaka i životinja, koje su deo istog ekosistema, a to predstavlja poseban problem kod specifičnih vrsta koje su usmerene jedna na drugu. Sa druge strane, vrste koje će se mnogo brže prilagoditi izmenjenim klimatskim uslovima se odlikuju brzim razmnožavanjem i širokom ekološkom valencom. Takve karakteristike, uglavnom, imaju vrste koje čovek smatra korovima, štetočinama i bolestima, a koje veoma brzo mogu narušiti ravnotežu osetljivih ekosistema, kao što su šume.

Šta možemo da uradimo kako bismo zaštitili šume?

Razmatranja intenziteta potencijalnih nadolazećih klimatskih promena i opasnosti za opstanak vrsta šumskog drveća u novonastalim uslovima ukazuju na neophodnost intervencije čoveka u cilju unapređenja adaptabilnosti populacija. Aktuelni radovi iz oblasti zaštite prirode, objavljeni u visokorangiranim naučnim časopisima, kao što su Nature i Science, zaključuju da zaštita prirode po modelu zaštite područja (kroz uspostavljanje zaštićenih prirodnih dobara) više nije dovoljna za očuvanje biodiverziteta i usluga ekosistema na globalnom nivou. Neophodno je uključiti savremenije pristupe, kao što je „pristup zasnovan na vrstama” (species-specific approach), koji podrazumeva razvoj strategije očuvanja za svaku pojedinačnu vrstu od interesa u okviru šumskih ekosistema. Dakle, u okviru jednog nacionalnog parka ili bilo kog drugog zaštićenog područja, treba razviti i sprovoditi strategije konzervacije/očuvanja pojedinačnih vrsta šumskog drveća, koje su najugroženije klimatskim promenama. 

Ovakav pristup omogućiće unapređenje nekih važnih osobina neophodnih za adaptaciju na različite uslove sredine, kao što su: 1) otpornost na sušu, jer će za mnoge drvenaste vrste promene režima vlažnosti zemljišta i vazduha biti od mnogo veće važnosti nego promene temperature; 2) Otpornost na bolesti i štetočine, jer porast stope pojave bolesti i napada štetočina usled promena klimatskih faktora postaje suštinski problem šumarstva; 3) Otpornost/tolerancija na požare, jer usled smanjenja količine padavina i porasta temperature vazduha, praćenih negativnim uticajima čoveka na šumske ekosisteme, dolazi do povećane frekvencije pojave šumskih požara; 4) Fenotipska plastičnost, koja predstavlja varijabilnost fenotipa jednog genotipa/organizma u zavisnosti od uslova sredine – plastičnost će biti najpoželjnija osobina pri konzervaciji prirodnih populacija i veštačkom obnavljanju; 5) Efekat prenošenja (carryover effect), koji podrazumeva prisustvo nastalih fenotipova u više generacija uprkos promeni uslova sredine, koji su izazvali njihovo nastajanje. 

Mada šume trpe posledice klimatskih promena, pošumljavanje je, s druge strane, jedan od načina da usporimo promene klime. Koliko je ono efikasno, da li u tom domenu treba da tražimo rešenje za Srbiju?

Jedna od osnovnih i najlakše sprovodivih mera mitigacije, odnosno ublažavanja posledica klimatskih promena jeste, upravo, pošumljavanje. Šume su jedan od tzv. „ponora”, koji akumuliraju i skladište ugljenik iz vazduha, pored okeana i zemljišta. Pošto Srbija nema izlaz na more i okean, jedini „ponor” kojim može dati doprinos mitigaciji klimatskih promena jesu šume, odnosno povećanje površine pod šumama.

Ne ohrabruje podatak iz Izveštaja DRI da je u poslednjih pet godina zabeležen pad u obimu pošumljavanja za oko 40%, ali akcije pošumljavanja, koje su bile skoro svakodnevne tokom 2020. i 2021. godine, ulivaju nadu. Najveći potencijal je na području Vojvodine, gde je predviđeno dupliranje površine pod šumama, sa sadašnjih jedva 7% na preko 14%. Takođe, dostupne površine za pošumljavanje su, uglavnom, u privatnom vlasništvu, te je od izuzetne važnosti podizanje svesti privatnih šumovlasnika i vlasnika poljoprivrednog zemljišta slabog kvaliteta o značaju formiranja novih površina pod šumama. Takođe, kontrola ilegalnih seča sprečava preterano uklanjanje drvne mase i oslobađanje ugljenika uskladištenog u njoj. Svi principi održivog gazdovanja šumama, zasnovani na trajnosti ekološke, socijalne i ekonomske ravnoteže, doprinose ublažavanju posledica klimatskih promena.       

O sličnim temama razgovarali smo i u četvrtoj epizodi Klima101 podkasta. Poslušajte šta su o tome imali da kažu profesor Vladimir Đurđević, Tijana Ležaić i dr Dejan Stojanović!