Tresetišta ili tresave su vrsta vlažnih staništa koja, zbog svojih specifičnih osobina, imaju važnu ulogu u sprečavanju i ublažavanju efekata klimatskih promena, očuvanju biodiverziteta, umanjivanju rizika od poplava i obezbeđivanju vode za piće. Međutim, porast temperature i ljudsko delovanje ugrožavaju ove ekosisteme, pa bi izmenjeni uslovi mogli da dovedu i do toga da tresetišta – naši prirodni saveznici u borbi protiv klimatskih promena – promene ulogu i postanu problem.
Dok na međunarodnom planu postoje manje nesuglasice oko jasnije definicije pojma tresetišta ili tresave, ona se jasno odvajaju od drugih vlažnih staništa, kao što su bare ili močvare.
Tresetišta karakteriše stalno prisustvo vode koje obezbeđuju učestale padavine ili podzemne vode. U ovim ekosistemima je uskladištena značajna količina svetske slatke vode, a pored toga su dom brojnih biljnih i životinjskih vrsta. Vlažna tresetišta, takođe, snižavaju temperaturu okoline, pružajući utočište od ekstremnih vrućina i svojevrsnu zaštitu od šumskih požara.
Tresetišta su ogromna prirodna skladišta ugljenika
Velika vlažnost terena čini da se mrtvi biljni materijal ne razlaže u potpunosti, već se taloži u vidu treseta – tamnog sunđerastog zemljišta. Tokom hiljada godina, slojevi treseta su u stanju da akumuliraju i zadržavaju ogromne količine ugljenika i na taj način, na globalnom nivou, ublažavaju efekte klimaskih promena.
Ukupne količine ugljenika nagomilanih u tresetima imaju gigantske razmere, tačnije preko 600 gigatona, što znači da tresetišta sadrže znatno veće količine ugljenika po jedinici površine od bilo kog drugog ekosistema na kopnu.
Iako, prema podacima Međunarodne grupe za zaštitu tresetišta (IMCG), ovi ekosistemi pokrivaju samo 3 procenta planete, procenjuje se da skladište čak trećinu celokupnog ugljenika koji je skladišten u zemljištu.
Tresetišta skladište dvostruko više ugljenika nego sve šume na planeti zajedno i više nego sveukupna kopnena biomasa. Na kopnu su neprikosnoveni prvaci prirode u zarobljavanju ugljenika.
Međutim, njihov uticaj na klimu je nešto složeniji, jer sa druge strane tresetišta su i najveći prirodni emiteri metana, snažnog gasa sa efektom staklene bašte. U ukupnoj globalnoj emisiji ovog gasa koji zagreva planetu učestvuju sa oko 30 procenata.
Ipak, s obzirom na ogromne količine deponovanog ugljenika, stručnjaci smatraju da sveukupni učinak globalnih tresava više doprinosi hlađenju planete, nego njenom zagrevanju, te ih sa pravom smatraju našim saveznikom u borbi protiv klimatskih promena.
Tresetišta je sve manje zbog ljudskog delovanja
Nažalost, značaj ovih vlažnih terena je ostao uglavnom nepoznat ljudima van stučnih krugova, pa su se kroz istoriju olako uništavali, što je nanelo veliku štetu mnogim vodnim resursima, globalnoj biološkoj raznolikosti i klimi.
Kada se treset spaljuje, a tresetišta isušivaju ili osuše, ugljenik, koji se akumulirao hiljadama godina, ispušta se u vazduh. Procenjuje se da je njihovo uništavanje odgovorno za skoro 5 procenata globalnih antropogenih emisija ugljen-dioksida godišnje.
Isušivanje, takođe, utiče na kvalitet slatke vode, jer voda može postati zagađena organskim ugljenikom i zagađivačima koji se inače apsorbuju u tresetu.
Osim toga, sa gubitkom ovog retkog ekosistema nestaju i svi njegovi stanovnici, biljni i životinjski, čime se nanosi velika šteta biološkoj raznolikosti sveta.
Kako saveznike pretvaramo u problem
Jedna međunarodna studija, u kojoj je učestvovao veliki tim od 70 naučnika iz različitih relevantnih disciplina, upozorava da bi ljudske aktivnosti kao što su isušivanje tresetišta i njihovo prilagođavanje za potrebe poljoprivrede, zajedno sa globalnim zagrevanjem koje otapa permafrost, mogle da dovedu do toga da svetska tresetišta, umesto ponori, postanu emiteri ugljen-dioksida. U radu, koji je objavljen u naučnom časopisu Nature krajem 2020. godine, ovaj tim naučnika je naglasio da, osim ako se ne preduzmu dodatni napori za njihovu zaštitu na globalnom nivou, emisije uglje-dioksida bi mogle dodatno da se ubrzaju.
Uništavanje i devastacija tresavskih područja od strane ljudi ima dugu istoriju i neprekidno traje od praistorijskih i antičkih vremena do danas. Upotreba i izmene većih tresavskih površina poklapaju se sa razvojem velikih civilizacija i njihovih potreba za širenjem obradivih površina, kao i upotrebom treseta za ogrev tokom zimskih perioda.
Da bi se ovaj vekovni trend u potpunosti zaustavio neophodno je da države sveta ulože odlučne napore kako bi zaustavile i sprečile dalje degradirajuće aktivnosti, i da podstaknu programe obnavljanja oštećenih ili izgubljenih tresetišta.
Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) u svom nedavnom izveštaju apeluje da bi zemlje trebalo da uključe očuvanje i restauraciju tresetišta u obaveze međunarodnih sporazuma, uključujući Pariski sporazum o klimatskim promenama.
Podaci pokazuju da ovaj prirodni sistem za neograničeno zadržavanje ugljenika dugoročno donosi ogromne benefite, i ne samo u vidu ublažavanja globalnog zagrevanja, te da je isplativost poduhvata zaštite i regeneracije tresetišta višestruka.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Koliko tresetišta ima u Srbiji?
Više od polovine svih tresetišta nalazi se u četiri velike zemlje: Rusiji, Kanadi, SAD i Indoneziji, dok se ostala pretežno mogu naći na sličnoj geografskoj širini, odnosno u nekim zemljama tropskog pojasa ili severnijim zemljama. Mali broj ih se nalazi i u Srbiji, a Balkan se smatra najužnijim područjem u Evropi u kojima se formiraju ovi impresivni ekosistemi.
Kao i u svetu, i u Srbiji tresetišta zauzimaju male površine, uglavnom skrivene daleko od očiju javnosti, pa je njihov pronalazak svojevrsni izazov. U jednom starom zborniku radova geografskog instituta, u radu pod nazivom „Tresave Srbije”, autora Živojina Tešića, saznajemo da su ovim prirodnim čudom bili fasciniran Josif Pančić i Jovan Cvijić, a u pomenutom radu se, između ostalih lokacija, navode tresavska područja u predelima bare Zasavice, Obedske bare i Deliblatskog rita.
Nešto noviji uvid na temu tresetišta u Srbiji, u svojoj doktorskoj disertaciji, pruža Predrag M. Lazarević, sa Biološkog fakulteta u Beogradu, ali se fokusira samo na poseban tip tresetišta koja se pretežno nalaze iznad 900 metara nadmorske visine. Autor navodi primere takvih lokaliteta u predelima Tare, Šar planine, Pešterskom polju, Vlasine, Kopaonika i Stare planine. Iz rada saznajemo da se 2016. preko 95 procenata proučavanih tresavskih područja nalazilo pod nekim vidom formalne zaštite, što ukazuje na to da je značaj ovih ekosistema prepoznat u Srbiji. Međutim, autor nam skreće pažnju da u praksi ovaj procenat ne mora ništa da znači i da postoje mnogi faktroi koji ugrožavaju lokalna vlažna područja, a među kojima se turistički i infrastrukturni razvoj posebno ističu.
