Investitorski urbanizam vs klimatske promene – Kako novobeogradski blokovi ostaju bez zelenila?

Da li ste znali da je u proteklih 20 godina Novi Beograd izgubio gotovo 20% prirodnog ili prirodi sličnog zemljišnog pokrivača? Analizirali smo udeo biološki vrednih zelenih površina u novobeogradskim blokovima i uočili tendenciju linearnog pada udela zelenila u stambenim blokovima od 70-ih godina do danas. Zašto to treba da nas zabrine, gledajući iz perspektive prilagođavanja gradova na klimatske promene?

Gradovi su najveći pokretači mehanizama koji su uzrok poremećaja životne sredine i ekosistema na planeti. Pored ogromnog ekološkog otiska i neutoljive gladi za resursima, gradovi su najveći emiteri gasova sa efektom staklene bašte, i dominantni zagađivači vode i vazduha. Ali ako bismo morali da izdvojimo samo jedan ključni mehanizam kojim bismo mogli da izmerimo uticaj koji urbane sredine imaju na klimatske promene, to bi bio promena zemljišnog pokrivača.

Brojna naučna istraživanja i merenja izvršena u gradskim sredinama dovode u proporcionalnu vezu udeo veštačkog neporoznog pokrivača (beton, asfalt, cementne ploče i sl.) sa pojačanim efektom toplotnog ostrva i intenzivnijim poplavama nakon padavina. Takođe, degradacija i fragmentacija prirodne podloge onemogućava budući razvoj zelene infrastrukture u gradovima što je najvažnija strategija za prilagođavanje gradova na klimatske promene i obnovu urbanih ekosistema. 

Beogradski kontekst

„Investitorski urbanizam“ je kolokvijalni naziv za urbanistički (ne)planski razvoj Beograda u poslednje tri decenije. Iako se o tačnoj definiciji može raspravljati (zar nismo svi mi ponekad investitori?), u ovom slučaju ćemo ga definisati kao praksu da prilikom planiranja i izgradnje novih stambenih i poslovnih gradskih područja prioritet imaju interesi investitora izraženi kroz profit, a na štetu javnog interesa i ostalih učesnika u gradskom životu. 

Doba investitorskog urbanizma u Beogradu počinje početkom 2000-ih kada su pokrenuti i značajniji procesi tranzicije društveno-ekonomskog sistema koji nisu dovršeni ni do sadašnjeg trenutka. Duboko ukorenjeni socijalistički sistem planiranja gradova sudario se sa reformama neoliberalnog pravca usmerenom ka uvođenju principa slobodnog tržišta i privatnog kapitala. Nažalost po državu i njene građane, sve je to izvedeno u duhu divlje privatizacije državne svojine gde su najsnalažljiviji lovci u mutnom isplivali na površinu kao tranzicioni pobednici. Ovi „šampioni tranzicije“ postaju dominantni investitori u gradu.

Planski sistem i urbanistički parametri postaju smetnja, a planeri i urbanisti neprijatelji nove građevinske elite jer koče i ograničavaju njihov graditeljski procvat. Sa druge strane, bitno je naglasiti i da regulatorni i planski sistem se pokazao kao trom i nesposoban da prati dinamiku promena. Planski propisi su postali arhaični i neadekvatni za nove tržišne uslove u kojima država više nije dominantni investitor. Šta više, država gotovo da nestaje sa spiska građevinskih investitora, posebno u sektoru stanogradnje. Iza nje su ostali propisi i standardi iz perioda socijalizma koji stavaraju mnogo poteškoća današnjim investitorima.

Odsustvo zelene regulative

Rast i razvoj grada su neumitni procesi (u suprotnom grad je zahvaćen procesom stagnacije) i pritisak na slobodne javne i privatne građevinske parcele konstantno raste, jer raste i broj stanovnika i njihove potrebe i aktivnosti. Dakle, smanjenje slobodnih neizgrađenih površina i prirodnog zemljišnog pokrivača su neminovnost. Ono što se može kontrolisati kroz regulatorno-planski sistem su obrasci i intenzitet te izgradnje koji se definišu parametrima poput indeksa izgrađenosti i procenta zauzetosti, ali i kroz udeo i kvalitet zelenih površina.

I dok se kod nas dešavao procvat investitorskog urbanizma, u Evropi se dešavao procvat ekološkog pristupa u planiranju i izgradnji gradova. Grad Berlin 1994. uvodi ekosistemske zone i čuveni faktor biotopa kao parametar koji staje rame uz rame sa indeksom izgrađenosti i stepenom zauzetosti i tako zakonski obezbeđuje ekološki razvoj grada. Primer Berlina ubrzo prate brojni drugi gradovi kao što su Malme, London, Štokholm, Helsinki i drugi.  

Novi Beograd – zeleni grad?

Pre dve decenije Novi Beograd je bio nedovršen grad. U to vreme se često mogao čuti nadimak „velika spavaonica“. Nedostajali su sadržaji koji se planerskom terminologijom nazivaju „centralne funkcije“, poput poslovanja, trgovine i usluga, ali slobodne zelene površine svakako nisu bile u deficitu. 

Pitanje nastavka popunjavanja novobeogradskih blokova je postavljeno još 80-ih godina, kada se nazirala društveno-ekonomska transformacija i bilo je jasno da će dovršetak njegove izgradnje zahtevati i novi urbanistički pristup. Nakon kolapsa sistema 90-ih godina uslovi za nastavak njegove izgradnje se stvaraju 2000-ih. Planska rešenja doneta u tom periodu vezana su kako za popunjavanje već izgrađenih blokova (blokovi 21, 22, i 29), tako i za neizgrađene blokove (blokovi 26 i 67). 

Ne ulazeći u diskusiju da li su novi obrasci gradnje degradirali izvornu urbanističku koncepciju Novog Beograda, osvrnućemo se na posledice koje su ove aktivnosti ostavile na biološki vredan zemljišni pokrivač, ključan za kontrolu posledica klimatskih promena. Analizirali smo hronologiju izgradnje na slučajevima novobeogradskih blokova, uzimajući po jedan reprezentativan primer iz svake decenije počevši od 70-ih godina, zaključno za 2020.

Blok 45 – sa početka 70-ih godina (deo bloka sa poluatrijumskim dvospratnicama i četvorospratnicama) je reprezentativan primer urbanističke doktrine funkcionalističkog grada koji je koncipirao čuveni belgijsko-francuski arhitekta Le Korbizje. Vizija „grada u zelenilu“ je ovde dosledno ispoštovana pa je udeo zemljišta sa prirodnim pokrivačem 71%. 

Blok 19a – naredna decenija donosi izvesnu reviziju izvornog urbanističkog koncepta gde urbanisti u bloku 19a (završen 1981. godine) uvode dijagonalnu blokovsku matricu i donekle vraćaju ideju tradicionalne gradske ulice kroz koridore koji povezuju objekte. To je donekle umanjilo udeo prirodne podloge, ali je ona i dalje ostala na značajnih 60% površine. 

Blok 70a – iako izgrađen nekoliko godina posle bloka 19a (1985), blok 70a zadržava izvornu urbanističku koncepciju pa je 36 slobodno stojećih osmospratnica pozicionirano u parkovsko zelenilo koje ima udeo od 64% površine bloka, dok su parkiranje i drugi sadržaji ostavljeni po obodu.

Devedesete godine donose prekid u razvoju Novog Beograda pa se ne može izdvojiti značajni reprezent izgradnje blokova ove dekade. Tek dvehiljadite godine donose ponovni razvoj i početak graditeljske epohe koja se naziva „investitorski urbanizam“.

Blok 29 – neizgrađeni deo ovog bloka dobija svoju konačnu urbanu formu 2006. godine. Ovde je već nedvosmisleno primenjena nova urbanistička doktrina koja pravi otklon od izvorne urbanističke koncepcije Novog Beograda. U pitanju je pristup koji oživljava tipologiju tradicionalnog gradskog bloka koji sačinjavaju objekti sa atrijumskim unutrašnjim dvorištem.

Postoji jasna podela između „unutrašnjosti“ bloka (tj. stambenih objekata) koji je privatan, i „spoljašnjosti“ bloka koji je javan i imitira tradicionalne javne prostore poput trga, platoa i ulice. Sve ovo značajnije povećava udeo površina koje su asfaltirane ili popločane, čemu dodatno doprinose i površine namenjene parkiranju. Udeo prirodne podloge je 23%, tri do četiri puta manji u poređenju sa blokovima iz dvadesetog veka.

A Blok – dovršen 2019. godine, predstavlja reprezentativni primer građenja u stilu „zrelog“ investitorskog urbanizma, gde je na nivo virtuoznosti podignuta veština pronalaženja (ponekad i kopanja) rupa u planskoj regulativi i izostavljanja svih neprofitabilnih elemenata bloka, posebno zelenila sa prirodnim zemljištem koje je svedeno na svega 14%.

Doduše, teško je okriviti investore za ovakvo snalaženje, ako je u planskoj regulativi zelenilo definisano toliko fleksibilno da se može praktično prepoloviti i svesti na ukrasne travnjake.

West 65 – blok dovršen 2022. godine gde je, kao i u slučaju A Bloka, minimiziran procenat zelenila, u ovom slučaju na 8%. 

Kuda ide zelenilo Novog Beograda?

Na uzorku izvedenih urbanističkih planova blokova od 70-ih do danas primećujemo jasan, gotovo linearnu tendenciju smanjivanja biološki vrednih zelenih površina koje su od ključnog značaja za mere prilagođavanja gradova na klimatske promene. Od 71% u bloku 45 do 8% u Bloku „West 65“ evidentno je da je udeo prirodnog, biološki vrednog zemljišnog pokrivača, u slobodnom padu.

Nakon ovih rezultata postavljamo pitanje: Da li će se ovaj trend nastaviti i da li se bližimo 0% biološki vredne podloge u stambenim blokovima na Novom Beogradu? Nulti procenat je već dostignut u ne-stambenim blokovima kao što su blokovi 41 i 64. 

Iako se može čuti argument da su objekti u novim blokovima energetski neuporedivno efikasniji od solitera iz socijalističkog perioda, treba napomenuti da su pitanju dva potpuno drugačija i jednako važna svojstva jednog gradskog bloka: prvi je vezan za energetsku efikasnost objekata (značajno za ublažavanje efekata klimatskih promena), dok je drugi vezan za udeo zelenila u urbanoj matrici (značajno za prilagođavanje posledicama klimatskih promena). 

Novi Beograd u novim uslovima

Klimatski modeli pokazuju da nas, čak i ako budemo uspešni u ograničavanju porasta srednje globalne temperature na 2 °C, u budućnosti sigurno očekuje više toplotnih talasa i ekstremnih padavina. Pravac u kome se razvija beogradski urbanizam bi i u uslovima stare klime doveo do brojnih nepovoljnih ishoda i nižeg kvaliteta života. U novim klimatskim uslovima će te posledice samo biti još izraženije.

Procenti zastupljenosti zelenih površina deluju poražavajuće kada se konstatuje da je plansko-regulatorni sistem ostao ukopan u 70-te godine prošlog veka i da nije na vidiku reforma koja predviđa uvođenje zelene regulative koja je preduslov za očuvanje urbanih ekosistema i kreiranje budućih strategija za prilagođavanje gradova na klimatske promene. Pritom treba naglasiti da u Srbiji ne manjka stručnjaka niti istraživanja koja bi se mogla iskoristiti za tu svrhu.

Uzevši u obzir da je takva vrsta regulative u Evropi uvedena još 1990. godine (sada je 2022!), razloga za brigu ali i momentalnu akciju je previše.