Foto: ICPDR
Nedavno je praćenje Svetske meteorološke organizacije pokazalo da su koncentracije metana i ugljen-dioksida u atmosferi porasle za 62, odnosno 49 odsto u odnosu na sredinu 18. veka. Emisije ovih gasova staklene bašte dobro su dokumentovane, makar kada su u pitanju gasovi koji potiču od ljudske aktivnosti, najpre industrije.
Međutim, studije su otkrile još jednog neočekivanog činioca: reke. Naime, reke igraju iznenađujuće veliku ulogu u formiranju sastava atmosfere. Njihov udeo u emisijama različitih gasova staklene bašte nesrazmeran je njihovim relativno malim površinama, makar u odnosu na nepregledna prostranstva kroz koja teku. Zašto je to tako?
Prirodni i ljudski faktori
Reke prirodno sadrže organsku materiju koja potiče iz kopnenih ekosistema, pre svega iz biljnog sveta, kao što su lišće ili grane, a koju razgrađuju mikroorganizmi iz vode. Kao produkt njihovih metaboličkih procesa dolazi do nastajanja gasova staklene bašte.
Tako na primer nastaje azot-suboksid (N2O), poznatiji i kao “gas smejavac”, jedinjenje sa snažnim efektom staklene bašte. Količina proizvedenog azot-suboksida iz ovih procesa povećana je, između ostalog, u uslovima niske koncentracije kiseonika. Metan (CH4), sa druge strane, nastaje tokom mikrobiološke razgradnje organske materije u uslovima u kojima kiseonika nema, na primer u sedimentu; kasnije se značajan deo proizvedenog metana može oksidovati u ugljen-dioksid (CO2).
S obzirom na to da se u toku dana paralelno odvija i proces fotosinteze u vodi, deo emitovanih gasova staklene bašte se apsorbuje. Međutim, kako je dostupnost svetlosti ograničavajući faktor za fotosintezu, u oblastima koje su zasenčene ili u kojima je boja vode tamnija, dolazi do manje fotosinteze, a samim tim i veće emisije CO2.
Na emisiju gasova staklene bašte, pored ovih, utiči i drugi procesi koji se prirodno dešavaju u vodenima ekosistemima, kao što su promene temperature vode, spiranja sa površine zemljišta, sezonske poplave… ali i ljudi. Štaviše, neki danas dostupni podaci ukazuju da je ljudski uticaj presudan, pre svega zbog ispuštanja otpadnih voda u reke.
U istraživanju koje su sproveli naučnici sa Kineskog univerziteta u Hongkongu, a u kojem su ispitivali različite rečne tokove u okolini ove azijske metropole, otkriveno je jedno značajno pravilo. Zagađenije reke imale su, u proseku, znatno veće koncentracije gasova staklene bašte nego one čistije: 2,2 puta više ugljen-dioksida, 1,5 puta više metana i 4 puta više azot-suboksida.
Naime, komunalni i industrijski otpad dovodi do povećanih koncentracija elemenata kao što su azot i fosfor, različitih organskih materija, kao i stvaranja tzv. anoksičnih uslova (bez kiseonika). Takođe, zagađenje negativno utiče i na proces odvijanja fotosinteze u vodnim telima, jer smanjuje količinu dostupne svetlosti.
Ljudske aktivnosti najviše su izmenile reke koje teku kroz urbana područja – branama, promenom zemljišta, kanalizacijom. Tako na primer zatvaranje brane može povećati vreme zadržavanja vode, zarobiti sediment, ubrzati potrošnju kiseonika i razvoj anoksičnih uslova koji utiču na proizvodnju gasova staklene bašte.
Priča o Dunavu
Na severu Srbije, od Dunava kod Bezdana pa sve do Tise kod Bečeja, protiče i ove dve reke povezuje Veliki bački kanal, dug 118 kilometara. Uz obale ovog kanala nižu se vojvođanska sela, varoši i gradovi: Sivac, Crvenka, Kula, Vrbas… Nažalost, Veliki bački kanal spada i u najzagađenije vode u Srbiji, i predstavlja tzv. crnu tačku Evrope, pre svega zbog toga što se u njega ulivaju otpadne vode iz različitih izvora: farmi svinja, industrije i okolnih naselja. To zagađenje preko Tise i Dunava dospeva čak do Crnog mora. A daleko južnije, sa druge strane Dunava, teče Borska reka, takođe jedna od najzagađenijih reka u zemlji, u kojoj usled rudarenja, kao i ulivanja neprečišćenih komunalnih i industrijskih voda, života više i nema.
O stanju zagađenja u Srbiji najbolje govore podaci. Po poslednjim izveštajima Republičkog zavoda za statistiku, od ukupno 409 miliona kubnih metara otpadnih voda, što industrijskih što komunalnih, 2021. godine prečišćeno je samo 87 miliona kubnih metara, odnosno 21 odsto. Preostalih skoro 80 odsto otpadnih voda završava pravo u našim rekama. Ali ni ta brojka ne daje celokupnu sliku: i od 87 miliona kubnih metara prečišćene vode, više od četvrtine prošlo je samo tzv. primarni tretman – mehaničko razdvajanje vode od sedimenta, bez filtracije, aeracije i drugih postupaka koji osiguravaju čistoću tretirane vode.
Ukupan udeo otpadnih voda koje prolaze celokupan tretman prečišćenja izrazito je mali: samo 26 od preko 400 miliona kubnih metara, tj. oko šest odsto.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Dunav, u koji se ulivaju i Veliki bački kanal (preko Tise) i Borska reka (preko Timoka), svoj tok završava u Crnom moru. Tamo se može naći jedna od retkih izmerenih tačaka kada su u pitanju ovdašnje reke i njihove emisije gasova staklene bašte. Naime, procenjeno je da delta Dunava emituje oko 65 gigagrama ugljenika godišnje ugljen-dioksida i metana.
Perspektive radi, to znači da samo delta Dunava godišnje emituje gasova staklene bašte koliko i 43.000 prosečnih evropskih automobila.
Samim tim, vrlo je važno na vreme reagovati i izgraditi odgovarajuće sisteme tretmana otpadnih voda, posebno u velikim gradovima, gde se reke opterećuju kako komunalnim tako i industrijskim otpadnim vodama. Kako savremena nauka otkriva, time bi se čuvale ne samo reke i okolni ekosistemi, već i sama Zemljina atmosfera.
Unos otpadnih voda, đubriva i drugih izvora hranljivih materija u vodnim telima dovodi do pojave tzv. cvetanja vode (eutrofikacije), koja postaje sve veći globalni problem.
Naime, unos hranljivih materija pokreće rast algi, što rezultira povećanjem rastvorenih čestica i čestica organske materije, čiji se deo taloži u sloju sedimenta, gde se odvija najveći deo metanogeneze (nastajanje metana).
Kako se proces nastavlja, biomasa vodnog tela se povećava, ali se biološka raznovrsnost smanjuje. Sa većim cvetanjem vode, bakterijska degradacija dovodi do veće potrošnje rastvorenog kiseonika (bakterijsko disanje), što isto ima negativne posledice na vodeni ekositem.
