Fotografija: Wikimedia / Lviatour / Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
U Srbiji, on naseljava različita staništa, od prostranih šumskih nizina u Podunavlju i Posavini, preko Deliblatske peščare, Vršačkih planina i Fruške gore, pa sve do planinskih pašnjaka Stare planine, i to do nadmorske visine preko 2000 metara. Pošto zahteva veliki životni prostor, ima značajan uticaj na stanje i stabilnost šumskih i drugih ekosistema.
Svake godine, u avgustu i septembru, nastupa najznačajniji period u njegovom životu, takozvana rika, koja označava početak sezone parenja. Sve do tada, mužjaci su udruženi u manja ili veća krda, ali sada se odvajaju, i lutaju u potrazi za ženkama, koje su takođe nervozne i okupljene u manjim grupama oko šumskih čistina.
Mužjak koji je našao ženke, okuplja ih oko sebe na parilištu i ljubomorno čuva od drugih mužjaka, objavljujući rikom da je gospodar tog parilišta. Ako se neki drugi mužjak približi ženkama dolazi prvo do „dvoboja“ glasovima (rikanjem), ali kada suparnici ocene da su podjednakih snaga dolazi do oštre i ponekad dugotrajne, ali retko i smrtonosne borbe rogovljem, sve dok slabiji suparnik ne pobegne. Mužjaci su krupni: najčešće imaju između 120 i 250 kilograma.
Na ivici istrebljenja
Uništenje ovdašnje jelenske divljači počinje u 18. veku, uglavnom usled seče i krčenja šuma, a još više usled prekomernog i nezakonitog lova. Na primer, sedamdesetih godina 19. veka, nedaleko od Požarevca, Golubca i Negotina, na obalama Dunava bilo je velikih kasapnica za prodaju isključivo jelenskog mesa. Najbogatiji Srbin tog vremena, poznati kapetan Miša Anastasijević, početni kapital je stekao trgujući jelenskim mesom i rogovljem.
Decenijama kasnije, 1962. godine, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, u centralnoj Srbiji, odnosno južno od Save i Dunava, procenjena prolećna brojnost jedinki jelena bila je ukupno tek 73. U to vreme već su bile pokrenuti prvi projekti tzv. reintrodukcije.
Reintrodukcija je važna mera koja se zasniva na brižljivo planiranom unošenju očuvanih delova populacije na prostore iz kojih je istrebljena. Ona uvek predstavlja dugotrajan i vrlo skup proces, čiji uspeh zavisi od brojnih faktora, a ponekad od slučajnosti ili sreće, pri čemu se neke greške iz prošlosti učestalo ponavljaju.
Jelenska divljač je posle Drugog svetskog rata naseljavana širom centralne Srbije: Mali Jastrebac (1954), Deli Jovan (1960), Južni i Severni Kučaj (1962), Veliki Jastrebac i Sokolovica (1997), Cer (1998), Čemernik (2000) i Bukovik (2005).
Projekti reintrodukcije nisu, zapravo, uvek nailazili na odobravanje. Uglavnom zbog šteta koje mogu da pričine u šumarstvu i poljoprivredi, lokalno stanovništvo i poljoprivredna i šumarska struka nemaju uvek pozitivan odnos prema jelenima. Sa druge strane, brojna lovačka udruženja i lovački savezi podržavaju ideju da se jelenska divljač vrati na prostore koji su nekada bili deo njenog prirodnog rasprostranjenja, tzv. areala.
Mada su neki od navedenih poduhvata bili neuspešni, oni su sveukupno imali rezultata: po podacima RZS, u periodu od 1962. do 2017. godine broj jelena u Srbiji porastao je više od dvadeset puta: sa 73 jedinke na 1688.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Savremena naseljavanja
Međutim, s obzirom na to da se u mnogim evropskim zemljama današnje populacije broje u desetinama hiljada, sadašnje stanje je i dalje nepovoljno i zabrinjavajuće.
Kako bi se situacija popravila, poslednjih godina vrši se, pod pokroviteljstvom nadležnog Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, više projekata naseljavanja, pre svega u zapadnom delu centralne Srbije: Tara (2018), Čemerno (2019), Murtenica i Kopaonik (2020) i Zlatibor (2021).
Predlog programa naseljavanja (reintrodukcije) jelenske divljači na područje Tare i Čemerna, koji je jedan od rezultata naučnog projekta SRBREDDEER finansiranog od Uprave za šume (Budžetski fond za razvoj lovstva), može da posluži kao dobar primer za savremeni pristup i metodologiju izrade programa reintrodukcije.
Program naseljavanja je kompleksna stvar: on sadrži brojne elemente kao što su studija izvodljivosti, podaci o prihvatilištu, odnosno karantinu, plan nabavke i unošenja divljači, praćenje i prihrana divljači u prihvatilištu / karantinu, zaštita naseljenih jedinki…
Reintrodukcija se, uostalom, ne završava puštanjem jedinki iz prihvatilišta. Neodvojivi deo reintrodukcije je i stalni i dugotrajni monitoring naseljenih i kasnije rođenih jedinki u novoj sredini, npr. primenom GPS ogrlica.
Samo tim dugotrajnim – i skupim – procesom moguće je reći da je neko naseljavanje bilo uspešno, i samo je tako moguće zaštititi novoosnovane populacije od onog najčešćeg uzroka istrebljenja: nezakonitog, nekontrolisanog lova.
