Sve veći posedi, sve manje krava: Šta znače rezultati novog poljoprivrednog popisa u svetlu klimatskih promena?

Foto: Flickr / Per Pettersson

Nedavno su objavljeni prvi rezultati popisa poljoprivrede iz 2023. godine. Na činjenicu da stanje u poljoprivredi Srbije već decenijama nije sjajno, ovi podaci dodaju novu dozu zabrinutosti. 

Ako uz to, zavirimo i u podatke iz prethodnog popisa poljoprivrede 2012. godine, podaci sa aspekta ekonomskih pokazatelja nisu samo zabrinjavajući nego, u nekim slučajevima, i poražavajući. 

Međutim, treba imati u vidu da se u kontekstu održivog razvoja ne uzimaju u obzir samo ekonomski pokazatelji, već podatke treba posmatrati i u kontekstu uticaja na socijalne aspekte, na životno okruženje i, u poslednje vreme sve alarmantnije, na klimatske promene. 

Štaviše, pozitivni ekonomski pokazatelji vrlo često mogu biti u koliziji sa težnjom da se smanji uticaj na klimatske promene, odnosno da se smanji emisija gasova staklene bašte koji direktno utiču na globalno zagrevanje čije su posledice već jasno vidljive. Važi i obrnuto. Negativni ekonomski trendovi mogu rezultirati pozitivnim pomacima u odnosu na klimatske promene, ali to, naravno nije uvek slučaj. 

Stoga bi bilo zanimljivo osvrnuti se na rezultate najnovijeg popisa poljoprivrede u kontekstu klimatskih promena. 

Drastični pad stočnog fonda, usled nedostatka stajnjaka, može imati dalekosežan i štetan efekat po poljoprivredno zemljište

Prva činjenica koja se zapaža iz popisa poljoprivrede 2023. godine je da se broj poljoprivrednih gazdinstava u odnosu na 2018. godinu smanjio za 10%, a u odnosu na 2012. godinu za skoro 20%. 

To može da bude posledica ukrupnjavanja poseda, što potvrđuje i prosečna površina gazdinstva koja je od 2012. porasla sa prosečnih 4,5 ha na 6,4 hektara u 2023. godini. Ukrupnjena poljoprivredna proizvodnja donosi mogućnosti bržeg osvremenjavanja, lakšeg uvođenja novih tehnologija i digitalizacije, veće investicione moći gazdinstava. Sve bi to bilo načelno dobro – da se ukrupnjavanje gazdinstava odrazilo i na bolje rezultate poljoprivredne proizvodnje. Međutim, nije tako. 

Najdramatičnija situacija je u stočarstvu. Stočarstvom se u 2023. godini bavi 6 od 10 poljoprivrednih gazdinstava u odnosu na 8 od 10 u 2018 godini. Broj uslovnih grla je u istom periodu sa skoro 2 miliona u 2018 pao na ispod 1,5 miliona u 2023 godini, što predstavlja pad od 25%. Najveći pad proizvodnje je u pogledu broja svinja koji je pao u petogodišnjem periodu za preko 30%. Broj goveda je pao za skoro 18%, broj živine za oko 5 odsto. 

Smanjenje stočnog fonda može imati značajne implikacije za klimatske promene, kako pozitivne tako i negativne. Naime, stočarstvo, posebno govedarstvo, ima značajan negativan uticaj na klimatske promene zbog emisije metana iz probavnog sistema preživara. Smanjenje stočnog fonda može dovesti do manje emisije metana i drugih gasova koji doprinose efektu staklene bašte. 

Druga strana medalje je da smanjenje broja uslovnih grla direktno utiče na smanjenu produkciju stajnjaka kao organskog đubriva koje je neophodno da bi se održala optimalna struktura zemljišta i održao ili povećao nivo sadržaja organskog ugljenika u zemljištu. 

Kada ovih efekata nema, kao što ih u Srbiji zbog dugogodišnjih problema u stočarstvu već nema, kapacitet zemljišta da veže ugljenik se drastično smanjuje. Na ovaj način, zdravo zemljište kao ponor ugljenika, koji je od ogromnog značaja za ublažavanje efekata koji dovode do klimatskih promena, postaje ugroženo, a uticaj na klimatske promene postaje sve izraženiji. 

Sve je više napuštenog poljoprivrednog zemljišta, koje se ne pretvara planski u npr. šumsko

Površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta je u odnosu na 2018 godinu opala za 6,3%. Pri tome pad korišćene površine poljoprivrednog zemljišta u regionu Južne i Istočne Srbije je čak 11,1%. 

Ovi trendovi su doveli do toga da se u odnosu na ukupno raspoloživu površinu poljoprivrednog zemljišta u Srbiji ne koristi čak 20% površina. 

Na šta nam ovi podaci ukazuju? Poljoprivredno zemljište je sve većim delom neiskorišćeno i verovatno zaparloženo.  Posledica ovakvog stanja bi moglo biti smanjenje bruto proizvoda iz biljne proizvodnje, ali to nije slučaj – što znači da je poljoprivredna proizvodnja na površinama koje se koriste intenzivirana i da rezultira većim prinosima.  

Sa aspekta ekonomije – možda i odlično, ali sa aspekta uticaja na klimatske promene – nepovoljno.

Više mineralnih đubriva, više korišćenja mehanizacije, uz pomenut nedostatak stajskog đubriva dovodi do već istaknute degradacije zemljišta i smanjenja sadržaja organskog ugljenika u zemljištu, i dodatno rezultira većim emisijama gasova staklene bašte poreklom iz poljoprivredne proizvodnje, usled intenzivnijeg korišćenja mehanizacije, i povećava uticaj poljoprivrede na klimatske promene. 

S druge strane, jedna od mera koje se preporučuju da bi se smanjio uticaj poljoprivrede na klimatske promene je upravo promena namene zemljišta u pravcu manje površina pod intenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom (koja ima negativan bilans uticaja na klimatske promene) i širenje površina pod šumama (koje imaju najveći kapacitet vezivanja ugljendioksida iz atmosfere utičući pozitivno na ublažavanje klimatskih promena). 

U tom smislu smanjenje korišćenja poljoprivrednih površina se može na klimatske promene odraziti pozitivno, naravno pod uslovom da se te površine pretvaraju u šume, što opet, i nažalost, verovatno nije slučaj.  Utešno je da napuštene poljoprivredne površine mogu postati zelene površine, što doprinosi povećanju vegetacije i doprinosi apsorpciji ugljenika iz atmosfere, doduše u manjoj meri nego šume.

Pčelarstvo je u porastu, što može imati pozitivne efekte po biodiverzitet – ako se razvija na održiv način

Svetla tačka u popisu poljoprivrede iz 2023. godine je povećanje broja košnica za 38% u odnosu na 2018, odnosno za preko 95% u odnosu na 2012. godinu. Povećanje broja pčelara može imati različite implikacije za klimatske promene. 

Naime, više pčelara znači potencijalno više upravljanih kolonija pčela, što može doprineti povećanju oprašivanja useva i divljih biljaka. To pomaže u očuvanju biodiverziteta i podršci ekosistemima, što zauzvrat može pomoći u vezivanju ugljendioksida iz atmosfere i pozitivno se odražava na klimatske promene. 

S druge strane, povećanje broja košnica može podstaći intenzivnije poljoprivredne prakse koje se oslanjaju na pčele za oprašivanje. Poljoprivreda velikih površina monokultura često je zavisna od oprašivanja pčelama, a može doprineti gubitku staništa, smanjenju biodiverziteta i povećanju upotrebe pesticida, što je štetno za životnu sredinu i negativno utiče  klimatske promene. 

Povećanje broja upravljanih kolonija pčela može takođe potencijalno konkurisati divljim oprašivačima kada su u pitanju resursi potrebni oprašivačima, što može dovesti do smanjenja populacija autohtonih vrsta pčela. To može poremetiti ekosisteme i imati kaskadne efekte na biljne zajednice, sa negativnim posledicama po bilans ugljenika.

Naravno, pogrešno bi bilo da na osnovu sagledanih pozitivnih efekata na klimatske promene pomislimo da su trendovi koje je pokazao popis poljoprivrede povoljni. Istaknuti pozitivni uticaji poljoprivrede na klimatske promene ne treba da budu posledica negativnih trendova u razvoju poljoprivrede, na koje u ovom slučaju ukazuje popis, već deo pažljivo planiranih i implementiranih aktivnosti koje neće uticati na ekonomske ishode poljoprivredne proizvodnje.