Pre pedeset godina, Beograd je urbanističkim planom bio zamišljen kao „arhipelag naselja u moru zelenila”. Koliko smo danas daleko od ove vizije?

Foto: Flickr / Jovan Marković / CC BY 2.0

U jeku kovid krize, u proleće 2020. godine, održali su se lokalni izbori u Parizu. Ana Hidalgo, dotadašnja gradonačelnica, uspela je još jednom da pobedi i ostane na vlasti u francuskoj prestonici, a u toku kampanje je u svoju političku agendu uvrstila jedan za širu javnost nov koncept: 15-minutni grad.

Pojavljivanje jednog urbanističkog koncepta u široj političkoj agendi odmah je kod jednog dela javnosti probudila sumnju: u pariskoj javnosti se pronela vest o „klimatskom lokdaunu” koji za cilj ima da u budućnosti ograniči kretanje stanovnika i nametne nov model neslobodnog života u gradovima. Slične priče su se zatim raširile i van Francuske.

Međutim, u pitanju su bile obične dezinformacije – a 15-minutni grad je nešto sasvim drugo. 

Istina je, doduše, da su kovid 19 i klimatska kriza aktuelizovali ovu ideju, ali svakako ne zbog nekakvih planova o ograničavanju slobode kretanja i zatvaranju po receptu iz Orvelove „1984”.

Naime, koncept 15-minutnog grada je osmislio profesor Karlos Moreno sa pariske Sorbone: u pitanju je grad u kojem je svim stanovnicima omogućeno zadovoljenje osnovnih svakodnevnih potreba u dosegu kratke šetnje ili vožnje biciklom. 

Prema rečima profesora Morena, ideja je inspirisana knjigom Džejn Džejkobs „Život i smrt velikih američkih gradova”. Kako bi revitalizovala saobraćajem zagušene i opustele gradske centre, Džejkobs je ponovo uvela istorijske ideje o blizini i pešačkoj dostupnosti svih neophodnih sadržaja na nivou gradskog susedstva.

U kontekstu ublažavanja posledica klimatskih promena, ove ideje dodatno dobijaju na značaju. Ciljevi koncepta 15-minutnog grada su poboljšanje urbane mobilnosti i smanjenje potrošnje energije potrebne za saobraćaj, a istovremeno i veća dostupnost različitih urbanih sadržaja u okviru autonomnih gradskih područja.

Upravo je autonomija delova u odnosu na celinu jedno od ključnih svojstava rezilijentnosti (tj. otpornosti) jednog urbanog sistema. Sve ovo u zbiru doprinosi klimatski otpornijem, zdravijem, i energetski efikasnijem gradu.

Beograd je pre 50 godina bio zamišljen kao decentralizovan skup međusobno povezanih, ali autonomnih gradskih centara

Ideja o 15-minutnom gradu, mada tada nije bila na taj način imenovana, podsetila me je na zaboravljene lekcije iz našeg urbanizma – a posebno na zlatno doba (ali zaista) urbanističkog planiranja u Beogradu tokom 70-tih godina prošlog veka. 

Godine 1972, javnosti je bio predstavljen Generalni urbanistički plan, poznat i kao „veliki Pešićev plan” po legendarnom gradonačelniku Beograda Branku Pešiću. Ova vizija razvoja grada do 2000. godine imala je i vizionarski slogan: Beograd je trebalo da bude „Arhipelag naselja u moru zelenila”. On predstavlja vrhunac planerske prakse u nekadašnjoj socijalističkoj državi koji je kao prioritet imao javni interes građana, savremene urbanističke normative pa čak i participaciju građana u procesu njegovog kreiranja.

U pitanju je bio cilj policentričnog razvoja Beograda sa novim satelitskim naseljima okruženih zelenilom i planiranim da sadrže sve neophodne funkcije za stanovništvo. To ih je činilo autonomnim gradskim područjima, upravo nalik „novom” konceptu 15-minutnog grada, koji zapravo ne predstavlja ništa drugo do zdravu planersku logiku, i svest o značaju urbane sredine po meri čoveka, dimenzionisane za potrebe i udobnost svakodnevnog života. 

Ono što je univerzalna mera svakog grada od antike do danas je čovek, njegove potrebe i njegove dimenzije. I svaki uspešan planerski koncept se čvrsto drži ovog aksioma.

Primer naselja u Beogradu koje je spontano nastalo, ali je bilo planski dovršeno Pešićevim planom i uklapa se u kalup 15-minutnog grada je – Banovo brdo. Iako nije idealno zbog mnogih izazova sa kojima se suočava u poslednje dve decenije kao što su npr. preizgrađenost i parkiranje, ono predstavlja primer naselja u kojem vam je dostupno gotovo sve što poželite, i to upravo u prostorno-vremenskoj dimenziji od 15 minuta, odnosno 1500 metara. 

Mada se suočava sa problemima nekontrolisanog razvoja, Banovo brdo se uklapa u koncept 15-minutnog grada, i čini jedan gradski centar

Uprkos tome što je ugroženo aktuelnim urbanističkim trendovima, Banovo brdo je ono što kolokvijalno nazivamo „grad u gradu”, sa Požeškom ulicom kao kičmom njegove urbane strukture. Duž ovog linearnog gradskog centra dužine oko 1500 metara pružaju se gotovo sve gradske funkcije:  4 vrtića, 4 osnovne škole, 2 srednje škole, državni fakultet, dom zdravlja, pijaca, crkva, opštinska uprava, tržni centar i brojni drugi sadržaji u vezi sa trgovinom i uslugama. 

Banovo brdo nije jedini primer „grada u gradu” u Beogradu. Vidikovac, savski blokovi na Novom Beogradu, Senjak, Dorćol i mnoga druga naselja u Beogradu su takođe u manjoj ili većoj meri komplementarni konceptu 15-minutnog grada. 

Nažalost, ne-planski razvoj i investitorski urbanizam prete da naruše ravnotežu ovih naselja. Preizgrađenost, prenaseljenost, automobilski saobraćaj i gubitak zelenila deluju kao distopijski procesi, naročito naspram vizije o „arhipelagu naselja u moru zelenila” Generalnog plana iz 1972. godine. 

Nešto dalje od Banovog brda, sa druge strane Beogradskog sajma, gotovo iste dužine kao i Požeška, nalazi se Bulevar Vudroa Vilsona koji čini kičmu naselja „Beograd na vodi”. Ali tu se gotovo svaka sličnost između ovih ulica završava. 

Beograd na vodi izgrađen je bez plana izgradnje vrtića, škola, bolnica i domova zdravlja, kulturnih centara…

Naselje „Beograd na vodi” niklo je na području centralnog gradskog priobalja. U pitanju je, naravno, omiljeni investitorski triling stanovanje-poslovanje-trgovina, koji donosi najveću finansijsku dobit. Tek kad se dobro poodmaklo u fazi izgradnje, postalo je očigledno da ne postoji nijedan drugi sadržaj u Beogradu na vodi osim kombinacije „luksuznog” stanovanja sa različitim oblicima šopinga i uslužnih delatnosti. 

Bilo slučajno bilo namerno, neko je smetnuo sa uma vrtiće, škole, bolnice i domove zdravlja, pozorišta i druge centre lokalnih zajednica.

Nameće se pitanje: kako ove, prostorno i arhitektonski zahtevne centralne sadržaje post festum smestiti u osiromašeni obrazac „Beograda na vodi”? Odgovor je – nikako, ukoliko želite to da uradite po standardima, i poštujući planerske i projektantske normative o dostupnosti javnih službi, kvadraturi zelenih površina po stanovniku, saobraćajnim pristupima, te tipološkim prostorno-funkcionalnim zahtevima takvih sadržaja.

Uvek postoji opcija da se, na primer, dečiji vrtić „ugura” u stambeno-poslovni prostor, u prizemlju ili prvom spratu neke od mnogih generički projektovanih višespratnica. Ali u tom slučaju ne možemo govoriti ni o kakvim propisima i standardima, tj. o kvalitetu urbanog života. O pozorištu ili nekom drugom, složenijem kulturnom programu da i ne govorim.

Po svemu sudeći, žitelji „Beograda na vodi” će paliti auto za gotovo svaku moguću potrebu osim stanovanja i odlaska do šoping centra ili kafića. Ovo će rezultirati velikim pritiskom na susedna područja koja imaju potrebne centralne funkcije i do neracionalnog režima potrošnje vremena i energije za saobraćaj. 

Iz ove priče ne treba samo izvući lekciju da je u Beogradu, ili šire u Srbiji „nekada bilo bolje”. Generalni urbanistički plan iz 1972. godine, iako sada već ima više od pola veka, uticao je na izgradnju i razvoj mnogih delova grada u godinama koje su sledile, ali je i sam i dan-danas jedno dragoceno nasleđe, jer je vizionarski ponudio rešenja koja su još uvek i više nego aktuelna.

U pitanju su rešenja koja su bila napravljena za naš grad, za naše uslove i mogućnosti. Jednom kada Beograd ponovo reši da se razvija po načelima savremenog urbanog planiranja, u cilju boljeg i komfornijeg života svojih stanovnika (i adaptacije na nove uslove usled klimatskih promena), plan iz 1972. znači da nećemo morati da krenemo „od nule”.