Svake godine preko 500 miliona ljudi se zarazi bolestima koje prenose vektori (komarci, krpelji i drugi organizmi koji mogu da prenesu bolesti sa zaraženog na zdravog domaćina čijom se krvlju hrane) od kojih se više od 700.000 slučajeva završi smrću.
Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, preko 3 milijarde ljudi je svake godine izloženo vektorskim bolestima. Denga je jedna od najznačajnijih vektorskih bolesti sa preko 90 miliona slučajeva svake godine u preko 100 zemalja.
Koje vrste komaraca su prisutne u Srbiji i koje bolesti prenose?
Najvažnije vrste komaraca u Srbiji, i bolesti koje mogu da prenesu su: (i) kućni komarac, Culex pipiens, vektor virusa Zapadnog Nila, (ii) malarični komarci, roda Anopheles, i (iii) azijski tigrasti komarac, Aedes albopictus, invazivna vrsta koja ima potencijal da prenese denga groznicu, ziku, čikungunju i mnoge druge arboviruse.
Malarija je tokom prošlog stoleća iskorenjena iz Srbije i drugih zemalja Balkana. Međutim, usled ponovnog širenja vektora iz roda Anopheles i novih slučajeva malarije u Grčkoj, raste rizik ponovne introdukcije malarije u južnoj i centralnoj Evropi.
Virus Zapadnog Nila se prenosi ubodom zaraženog komarca koji se pre toga hranio krvlju ptica. Ptice se smatraju „amplifikatorima“ virusa zbog dugačkog perioda visoke viremije, dok su ljudi i konji takozvani „slepi domaćini“. Zbog kratkog perioda niske viremije, komarci ne mogu da prenesu virus sa zaraženih ljudi i konja.
Srbija je 2018. godine bila druga država u Evropi, posle Italije, po broju slučajeva virusa Zapadnog Nila, sa 415 prijavljenih i 35 smrtnih slučaja.
Koji je uticaj klime na vektorske bolesti i virus Zapadnog Nila?
Klima pre svega utiče na same vektore koji prenose bolest. Najvažnije veličine koji utiču na aktivnost i distribuciju komarca su temperatura i relativna vlažnost vazduha. Uticaj količine padavina je teško kvantifikovati jer najvažniji vektori žive u naseljima gde je zbog prisustva ljudi voda koja je neophodna za razvoj komaraca uvek dostupna.
Komarci su hladnokrvna stvorenja i stoga izuzetno osetljivi na promene u temperaturi. Na višoj temperaturi komarci se brže razmnožavaju, povećava im se aktivnost, patogeni i paraziti se brže razvijaju unutar komarca i time skraćuju period inkubacije virusa.
Vektorske bolesti imaju sezonski karakter sa maksimumom koji prati period najveće brojnosti komaraca. Međutim, na intenzitet zaraze utiču ne samo klimatski faktori koji uslovljavaju aktivni period već i faktori koji utiču na prezimljavanje vektora kao i brojnost prethodne generacije.
Uticaj srednje godišnje temperature i srednje temperature za period od juna do avgusta na virus Zapadnog Nila je već identifikovan u međunarodnim istraživanjima, gde su klima i stepen urbanizacije bili glavni faktori za pojavu infekcije.
Mi smo ustanovili da je zadržavanje virusa Zapadnog Nila u kućnom komarcu na određenoj teritoriji najviše povezano sa prosečnom temperaturom u periodu prezimljavanja ženki (oktobar-april).
Uticaj padavina na populaciju komaraca nije jasno definisan i razlikuje se od vrste do vrste komarca. Veća količina padavina povećava prisustvo stajaće vode u kojoj se komarci razvijaju. Padavine i drugi procesi koji doprinose porastu vodostaja takođe znatno utiču na povećanje brojnosti takozvanih rečnih komaraca plavljenjem oblasti oko reka. S druge strane, za komarce koji se razvijaju u veštačkim recipijentima vode (kanali, šahtovi, kofe, burad), ekstremne i intenzivnije padavine mogu da nanesu štetu ispiranjem.
Nova istraživanja ukazuju da čak i uslovi suše mogu da pogoduju komarcima roda Culex, zbog njihove sklonosti ka eutropskim (zagađenim), stajaćim vodama, bogatim nutrijentima, koje su uvek prisutne na mestima gde čovek živi, bez obzira na količinu padavina. Štaviše, spekulisano je da suša može da doprinese povećanoj interakciji između vektora komarca i čoveka zbog nedostatka vode.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Virus Zapadnog Nila u Srbiji, šta možemo da očekujemo do kraja veka?
U Srbiji je virus Zapadnog Nila prvi put detektovan u populaciji konja 2009. godine, prva detekcija virusa u komarcima je bila 2010. godine, dok su prvi humani slučaj i prvi slučaj u divljim pticama registrovani 2012. godine.
U nedavnom istraživanju cirkulacije virusa u Vojvodini, otkriveno je da su lokaliteti sa većom srednjom temperaturom vazduha za period od oktobra do aprila i srednjom godišnjom temperaturom imali veći broj zaraženih komaraca. Potvrđeno je da je temperatura glavni faktor koji utiče na cirkulaciju virusa u poluurbanim sredinama, zato što utiče i na populaciju komaraca i na umnožavanje virusa u komarcu.
Konkretno, model zasnovan na analizi višegodišnjeg niza podataka praćenja brojnosti kućnog komarca, broja slučajeva neuroinvazivnog oblika groznice Zapadnog Nila u Vojvodini i izlaza iz regionalnog klimatskog modela, predviđa dvostruko povećanje broja zaraženih komaraca za svako povećanje temperature za 0,5 °C.
S obzirom na to da se do kraja veka za Srbiju očekuje srednji porast srednje godišnje temperature od 2,0-4,3 °C, jasno je da će u budućnosti biti neophodno obratiti više pažnje na vektorske bolesti. Najbitnije implikacije ovako projektovanog povećanje temperature su: (i) produženje aktivne sezone komarca, (ii) veći broj generacija komaraca tokom godine, (iii) kraći period inkubacije virusa u komarcu i ubrzana transmisija.
Zaključak
Sa povećanjem temperature možemo da očekujemo porast broja slučajeva groznice Zapadnog Nila kao i širenje zaraze u oblasti koje u prethodnim godinama nisu imale registrovane slučajeve.
Varijabilnost temperature vazduha, relativne vlažnosti, i količine padavina na godišnjem i dekadnom nivou bitno utiču na epidemiologiju vektorskih bolesti, životni ciklus vektora, razvoj patogena i parazita, kao i interakciju između vektora i domaćina.
Jasno je da značajne promene i lokalna kolebanja meteoroloških elemenata u odnosu na višegodišnji prosek i sve češće pojave ekstremnih vremenskih prilika dovode do neočekivanog ponašanja populacije vektora. Ovo sugeriše da nadzor i kontrola vektorskih bolesti sve više poprimaju lokalni umesto globalnog karaktera.
Šta možemo da uradimo?
Klimatske promene mogu da prouzrokuju porast broja slučajeva već prisutnih bolesti kao što su virus Zapadnog Nila i malarija, kao i unošenje i širenje tropskih bolesti koje nisu bile prisutne na teritoriji Srbije (čikungunja, denga, zika, groznica doline Rift, japanski encefalitis).
Za ublažavanje ovog rizika potrebno je napraviti naučno zasnovan nacionalni plan za nadzor i borbu protiv (ili kontrolu) vektorskih bolesti, koji bi pružio osnovu za izradu regionalnih i lokalnih planova.
Najnovije informacije o virusu Zapadnog Nila možete da pratite na sajtu Evropskog centra za sprečavanje i kontrolu bolesti (ECDC: WNV)
O autorki:
Mina Petrić (Avia-GIS NV), je student na dvojnim doktorskim studijama na Univerzitetu u Gentu i Univerzitetu u Novom Sadu sa fokusom na numeričko modeliranje uticaja meteoroloških uslova na dinamiku populacije vektora komarca. Uključena je u EHS projekat (C3S, ECMWF), u okviru kog se bavi analizom uticaja klimatskih promena na distribuciju vektora i vektorskih bolesti u Evropi.
