Banjska naselja treba da budu model „zelenog” urbanog razvoja, ali u Srbiji, velikom broju banja preti – preterana gradnja

Foto: Flickr / verica.prekic

U Srbiji, ukupno 38 banjskih naselja ima status tzv. gradskog naselja – koje je grubo rečeno veće od sela, ali manje od gradova. U pitanju je gotovo petina ukupnog broja gradskih naselja u Srbiji. 

Kako bismo ih najbolje mogli opisati?

Ako pitamo eksperte iz relevantnih lokalnih samouprava, izdvaja se nekoliko brojki: čak 70% eksperata smatra da trenutna izgradnja u banjskim naseljima ugrožava vrednosti postojećeg urbanog nasleđa. 

Nešto veći procenat (82% ispitanih) navodi da su dominantni trendovi u urbanom razvoju banjskih naselja u Srbiji pretežno „ekonomski orijentisani”, nasuprot ekološkim pristupima u strategijama razvoja i urbanističkog planiranja.

Ove brojke su rezultat ekspertskog upitnika koji je bio sproveden u fazi pripreme novog domaćeg istraživačkog projekta SPATTERN, u kojem učestvuje 11 naučnika sa Arhitektonskog i Filozofskog fakulteta, kao i sa Fakulteta organizacionih nauka u Beogradu, a sa ciljem ispitivanja potencijala, strategija i pravca razvoja banja u Srbiji. 

Drugim rečima, cilj nam je da ponudimo odgovore na potrebe koje banje u Srbiji imaju, na način koji je usklađen sa zdravim i ekološki orijentisanim životnim stilovima koje bi savremena banjska naselja trebalo da omogućuju – i promovišu. Projekat podržava Fond za nauku Republike Srbije u okviru programa PRIZMA.

Banjska naselja u Srbiji ugrožavaju predimenzionisana gradnja, degradacija zemljišta, nedovoljna komunalna infrastruktura…

Mi polazimo od uverenja da su urbana i arhitektonska struktura naselja jedan od odlučujućih faktora koji utiču na osetljivost životne sredine i zdravlja zajednice. U tom smislu, banjska naselja izdvajaju se kao poseban prostorni okvir za istraživanje ove teme, kao jedan od najspecifičnijih tipova malih i srednjih urbanih naselja koja promovišu zdravstvenu i ekološku osetljivost. 

Banjska naselja u Srbiji se u ovom trenutku nalaze na različitim stepenima razvoja, odnosno na različitom nivou korišćenja resursa u terapeutske svrhe. Jedan od naših prvih zadataka je, samim tim, klasifikacija.

U okviru projekta SPATTERN biće sprovedena kontekstualna analiza 38 banjskih naselja, od čega 12 banja koje su identifikovane kao uzorni modeli, odnosno tzv. banje lideri, i 26 banjskih naselja čija će razvojna perspektiva opsežnije biti planski razmatrana u predstojećem periodu. 

Pod uzornim modelima se smatraju one banje koje imaju razvijenu banjsku kulturu, viši stepen urbaniteta, vredno arhitektonsko-urbanističko nasleđe i shodno tome veći stepen turističke ponude, i tu spadaju –  Brestovačka banja, Bukovička banja, Banja Kanjiža, Banja Koviljača, Kuršumlijska banja, Mataruška banja, Niška banja, Ribarska banja, Banja Rusanda, Sokobanja, Vranjska banja i Vrnjačka banja. 

U našem upitniku, ekspertima je pružena prilika i da predstave po čemu su područja kojima upravljaju – jedinstvena, ali i da ukažu na razloge ugrožavanja urbanog nasleđa banjskih naselja. Tu su se izdvojili problemi neodgovarajućih ambijenata koji su stvoreni u prošlosti, izgradnje novih objekata koji se ne uklapaju u postojeću arhitekturu, predimenzionisanih objekata, zatim problem degradacije zemljišta, nedovoljnih kapaciteta komunalne infrastrukture… 

Kako nauka može pomoći u rešavanju ovih problema?

U projektu SPATTERN biće napravljen svojevrsni atlas urbanih obrazaca banja u Srbiji

Projekat će biti implementiran kroz 4 radna paketa, sa 18 jedinstvenih rezultata različitih formata – publikacije, baze podataka, digitalna platforma, atlas banjskih naselja. 

U prvom radnom paketu biće sprovedena kontekstualna analiza 12 uzornih modela banjskih naselja, kreiran metodološki okvir za razvoj digitalne platforme banjskih naselja u Srbiji i kreirana baza podataka banjskih naselja (planski okvir, strateški okvir, prethodna istraživanja, arhivska građa i fotodokumentacija). 

U drugom radnom paketu biće sprovedena tipomorfološka analiza banjskih naselja u Srbiji, dok će u trećem radnom paketu biti formiran Atlas urbanih obrazaca. 

Četvrti radni paket donosi i krovni rezultat projekat čija se inovacija ogleda i u tematskom i u metodološkom smislu. Ovaj radni paket rezultiraće razvojem i pilotiranjem digitalne platforme urbanih obrazaca banjskih naselja u Srbiji. 

DIgitalna platforma SPATTERN biće jedinstvena kako po sistematizaciji i prikazu podataka o banjskim naseljima, tako i po načinu njihove prezentacije. U 3D okruženju biće mapirani i identifikovani obrasci, a paralelno će se sagledavati postojeći, planski okvir i anticipacija razvoja. U tom smislu, platforma će omogućiti metodološki postupak vizualizacije planiranih scenarija razvoja banjskih naselja, na osnovu čega će biti moguće uočiti moguće pretnje ili odstupanja pri planiranju i realizaciji određenih prostornih celina ili objekata, ali i sagledati morfogenezu ovih naselja do današnjeg trenutka.

U odnosu na rezultate projekta SPATTERN u vidu atlasa banjskih naselja u Srbiji i jedinstvene digitalne platforme, konkretna primena se očekuje u praksi urbanog planiranja i razvoja 30 lokalnih samouprava nadležnih za 38 banjskih naselja u Srbiji. 

Očekivani nivo tehnološke spremnosti se odnosi na prototip digitalne platforme koji će već u toku projekta biti testiran u ciljanom okruženju, kroz angažovanje lokalnih eksperata u okviru treninga za evaluaciju korisničkog iskustva i uspostavljanje povratnih informacija za finalnu nadogradnju SPATTERN platforme.

Uz podršku Udruženja banja Srbije u toku projekta biće organizovani radionica i trening za obuku korišćenja naše digitalne platforme, kako bi ona bila uključena kao operativni alat i podrška pri izradi planova ili pojedinačnih projekata.

Planirani kraj ovog projekta je 2026. godina. Mada je proces održivog razvoja banja u Srbiji tek u povoju, naš cilj je da lokalne uprave, uz pomoć alata koji kreiramo, tada budu neuporedivo spremnije – bolje opremljene – da se u taj proces na pravi način upuste. 

O autorki

Aleksandra Milovanović (1993), diplomirala je i doktorirala na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, gde radi kao istraživač saradnik u okviru Laboratorije za urbanu morfologiju i tipologiju (Morpho-lab). Oblasti interesovanja u naučnom radu i praksi su joj arhitektonsko programiranje, urbana morfologija i urbano stanovanje. Kao učesnik različitih autorskih timova dobitnik je više nagrada na međunarodnim i nacionalnim arhitektonsko-urbanističkim konkursima. Kroz višegodišnje iskustvo u praksi, u više navrata je dobitnik nagrada i priznanja na stručno-profesionalnim izložbama u zemlji i regionu (Međunarodni Salon urbanizma, Salon arhitekture, Međunarodna izložba O Arhitekturi, Dani arhitekture Banja Luka, Balkansko arhitektonsko bijenale).